Дэлхий дээр тэрбум хүн усаар хомсдож балга усны төлөө “дайн” хийж байхад монголчууд говь руу усны хоолой татаж, “умбаж, шумбах” талаар хэлэлцэж байна. Нэг талаасаа уул уурхайн ашиглалт, хүнд, хөнгөн үйлдвэрлэлээ сэргээх манай улсын баримтлах бодлого хэдий ч нөгөө талаасаа усны нөөц, түүний ашиглалтын талаарх өргөн хүрээтэй эмзэг асуудал юм. Өөрөөр хэлбэл, ус ба эрчим хүчний салшгүй холбоо нь цэвэр усны байгалиас сэргээгдэх ердийн механизмыг алдагдуулж болзошгүй байдаг. Гэтэл бид Улаанбаатар хотдоо ундны усны асуудлаа бүрэн шийдэж ч амжаагүй байна. Ийм тохиолдолд голоос говь руу ус татахаас илүүтэй дэд бүтэц дагасан усны эрэлтийг хэрхэн хангах ёстой вэ гэдэгт анхаарлаа төвлөрүүлэх ёстой. Тухайлбал, 100 мянган айлын орон сууц төсөл хэрэгжихэд усны асуудлыг хэрхэн шийдэх вэ. Гэр хороолол болон орон сууцны айлуудын усны хэрэглээний түвшинг хэрхэн зохицуулж, үнэ тарифыг ямар түвшинд аваачих вэ, ашигласан бохир усыг зарим салбарт дахин ашиглаж болох уу зэрэг өдөр тутам тулгарч байгаа асуудлыг бүрэн зохицуулах шаардлага үүсч байна.
Тиймээс жил бүрийн гуравдугаар сарын 21-22-ны өдөр дэлхий даяар тэмдэглэдэг “Дэлхийн усны өдөр”-ийг тохиолдуулан манай улсын ус хангамж, усны ариун цэвэр, байгалийн нөөц, ус ашиглалт, голын сав газрын захиргаа зэрэг чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг төрийн болон төрийн бус байгууллагууд оролцсон өргөн хүрээтэй хэлэлцүүлгийг өчигдөр зохион байгууллаа.
Дэлхийн усны өдрөөр усны хөгжлийн дэлхийн тайланг жил бүр гаргадаг бөгөөд энэ жил “Ус ба эрчим хүч-2014” сэдвийн дор Олон улсын судлаачид хуралдах юм. Харин өчигдөр дотооддоо хийсэн хэлэлцүүлгээр дээрх сэдвийн талаар хөндсөнгүй. Учир нь ус, усны үнэ тойрсон асуудал, олон байгууллагын уялдаа холбоогүй байдал зэргээс үүдэн “Улаанбаатар хотын усны хангамж” сэдэв өргөн хүрээнд яригдаж чадсангүй. Усны үнийг нэмж, нөөцийг шинэчлэн тогтоох шаардлагатай
1980 оны зургадугаар сарын 20-ны өдрийн нөөцийн комиссын тогтоолоор Улаанбаатар хотын усны нөөцийг 280 мянган метр куб/хоног гэж заажээ. Өөрөөр хэлбэл, нийслэлийнхэн нэг өдөрт дээд талдаа дээрх хэмжээний ус ашиглах нормтой юм байна. Гэсэн хэдий ч хүн ам өсч, үйлдвэрлэл, үйлчилгээ, орон сууцны барилга нэмэгдсэн өнөө үед 30 гаруй жилийн өмнө тогтоосон хоногт хэрэглэх усны нөөцийн нормыг ашиглаж байгаа нь өдөрт хэрэглэх усны нөөцийг шинэчлэн тогтоох шаардлагыг бий болгож байгаа аж. Өнгөрсөн онд БНСУ-аас манай улсад судалгаагаар хэрэглэж байгаа гүний усыг нөхөн сэргээгдэх байдал нь 2015 он гэхэд багасна гэсэн тооцоог гаргажээ. Тиймээс Ус сувгийн удирдах газраас гадаргын усыг нөөц болгож ашиглах тал дээр анхаарч, Туул гол дээр усан цогцолбор, далан байгуулж, гадаргын усыг хуримтлуулах ажлыг хийх юм байна. Харин ирэх сардаа багтаан Яармагт усны шинэ эх үүсвэрийг ашиглалтад оруулах бол энэ онд Буянт ухаад мөн усны эх үүсвэрийг ашиглалтад оруулахаар ажиллаж байна. Тиймээс Улаанбаатар хотын усны нөөц бүр мөсөн шавхагдаж дуусах бус нөхөн сэргээх нөөц нь дундарч байгаа хэмээн ойлгож болох юм. Өнөөдрийн байдлаар бид өдөрт 160 мянган метр куб цэвэр усыг хэрэглэж байгаа албаны тоо байна.
Харин энэ хэмжээний усыг нийслэлийнхэн харилцан адилгүй хэрэглэдэг ч үнийн хувьд олон жилийн турш өөрчлөгдөөгүй ороогүй гэдгийг Хот, суурины ус хангамж, ариутгах татуургын ашиглалт, үйлчилгээг зохицуулах зөвлөлийнхөн хэлж байна. Тэд усны үнийг өсгөх хэрэгтэй гэж үзсэн бөгөөд ШӨХТГ-т 2012 оноос эхлэн хүсэлт тавьсан ч өнөөдрийг хүртэл шийдэгдээгүй байгаа аж. Харин улсын хэмжээнд усны үнэд 2010 онд өөрчлөлт орж байжээ. Тухайн үед угаасаа бага байсан үнийг бага зэрэг өсгөсөн гэж тус зөвлөлийн дарга Ч.Эрдэнэчимэг хэлсэн бөгөөд цахилгаан эрчим хүч, бараа бүтээгдэхүүн зэрэг бүх зүйлийн үнэ өссөн байхад усны үнэ дөрвөн жил тогтвортой байсаар ирсэн нь хүн амд хүргэж байгаа ус, хангамжийн үйлчилгээний чанар хүртээмжийг хамгийн доод түвшинд хүртэл бууруулсан гэж үзэв. Мөн үйлчилгээг хүргэж байгаа байгууллагууд санхүүгийн хүнд байдалд орсон гэлээ. Харин сүүлд өөрчлөлт орсон үнийг тодруулбал, гэр хорооллын хэрэглэгчид нэг литр усыг нэг төгрөгөөр, орон сууцны хэрэглэгчид 32 мөнгөөр, үйлдвэр, албан байгууллага дунджаар 50 мөнгөөр нэг литр усыг худалдаж авдаг байна. Харин хэрэглээний хувьд гэр хорооллын иргэд хоногт нэг хүн 8-10 литр, орон сууцны иргэд 200 гаруй литр ус хэрэглэдэг. Тиймээс орон сууцны хэрэглэгчдийн усны үнийг нэмж, нэг төгрөгт ойртуулбал, усны хэрэглээгээ багасгах гарц байгаа гэж үзжээ.
Харин АСF Олон Улсын байгууллага болон Монголын усны түншлэл ТББ-ын гүйцэтгэх захирал Д.Басандорж нар шаталсан тариф тогтоох нь зөв гэж үзэж байна. Улс орнууд ус ихээр хэрэглэж байгаа газруудад шаталсан тарифыг тогтоосон туршлага байдаг байна. Жишээлбэл, 30 мянгаас дээш хэрэглэж байгаа бол нэг үнийн тариф мөрдөнө. Үүнээс дээш бол хоёр дахин өндөр үнэ төлнө гэв. Ингэхээр үйлдвэрүүд ус хэмнэх технологи авч нэг тарифаар хэрэглэсэн усны үнээ төлөх эрмэлзэлтэй болдог. Юутай ч, олон жилийн турш өөрчлөгдөөгүй усны үнийг нэмэх нь зүйтэй гэдгийг бүх талууд хүлээн зөвшөөрлөө.
Ашигласан буюу саарал усыг автомашин угаалгын газарт дахин ашиглах тухай нийслэлээс гаргасан бодлогыг бүтэхгүй санаа гэдгийг хувийн байгууллагынхан хэллээ. Тодруулбал, саарал усыг дахин цэвэршүүлж гаргаж ирэх төхөөрөмжийг ашиглан нэг литр ус гаргахад 270 төгрөг болдог байна. Гэтэл цэвэр усны литрийн үнэ дунджаар 50 мөнгө учраас бизнесийн байгууллагынхан ашигласан усыг дахин ашиглахгүй нь тодорхой болж байгаа юм. Нэг автомашин угаахад 70-90 литр ус ашиглаж дунджаар 25 мянган төгрөгийн ашиг олдог байна. Харин гарсан зардалд 2-3 мянган төгрөг аж. Тиймээс автомат машин угаалгын газар ашиглах нь зөв гарц болоод байгаа гэв.
Ус байгаа орчинг эко системийнх нь түвшинд ашиглах асуудал хурцаар тавигдаж байгаа талаар Хөдөө аж, ахуйн сургуулийн төлөөлөл онцоллоо. Улаанбаатар хотын эдэлбэр газрын 65.5 хувь нь Туул голын сав газарт хамаарагддаг байна. Гэтэл голын эрэг дээр газар олголт явагдаж байгаагийн улмаас бургас, зүлэг, ногоо зэрэг нь устаж гадаргын ус нь хажуу талруугаа нэвчих буюу гадаргын ус алдагдах үзэгдэл явагддаг байна. Өөрөөр хэлбэл, ус байгалиа хамгаалах гол хүчин зүйл учраас байгалиа хамгаалах нь усыг хамгаалахад чухал нөлөө үзүүлэх юм байна.
Харин бургас, бут зэргийг устгаж барилга байшин барьсан тохиолдолд хөдөлмөрийн хөдөлсний доод хэмжээг 100 дахин нэмэгдүүлэн төлөх шийтгэл хүлээдэг байна. Усны эко системд нөхөшгүй хохирол учруулсан ч тийм хэмжээний мөнгө төлж байгаа нь харьцангуй асуудал гэдгийг ХААИС-ийн төлөөлөл онцлов. Тиймээс экологийн боловсролыг дээшлүүлэх нь чухал асуудал гэв.
Бид энэ үеэр зарим асуултад хариулт авлаа.
-Туул гол дээр цогцолбор барих асуудал хэзээнээс эхлэх вэ. Ямар хэмжээний хөрөнгө шаардлагатай вэ гэдэгт Ус сувгийн удирдах газрын техникийн бодлогын хэлтсийн дарга В.Батсүх хариулт өгнө үү?
-Олон жилийн турш яригдаж байгаа асуудал. Өнгөрсөн онд Эдийн засгийн, хөгжлийн яаман дээр ажлын хэсэг байгуулагдаж, холбогдох яам, тамгын газар бүгд оролцсон. 10 гаруй хоногийн өмнө бүх мэргэжлийн байгууллага оролцсон уулзалт зохион байгуулсан. Энэ үеэр зайлшгүй гадаргын усыг ашиглах шаардлагатай бөгөөд Туул гол дээр цогцолбор барих хэрэгтэй гэдгийг хүлээн зөвшөөрцгөөсөн. Ойрын үед хэрэгжинэ гэж төлөвлөж байна. Харин хөрөнгө мөнгөний хувьд олон байгууллага судалгаа хийгээд дунджаар 300 сая ам.долларын хөрөнгө оруулалт хэрэгтэй гэсэн урьдчилсан дүн гарсан. Нарийвчилсан судалгааны эцэст энэ мөнгөн дүн өөрчлөгдөх байх.
-Хот, суурины ус хангамж, ариутгах татуургын ашиглалт, үйлчилгээг зохицуулах зөвлөлийн дарга Ч.Эрдэнэчимэгээс асууя. Усны үнийг хэзээнээс нэмэгдэхээр төлөвлөж байгаа вэ?
-Манай зохицуулах зөвлөлийн 2013 оны арванхоёрдугаар сарын тогтоолоор усны үйлчилгээний үнэ тарифыг өөрчлөх шийдвэр гарчихсан. Гэхдээ Өрсөлдөөний тухай хуулийн дагуу ШӨХТГ-аас зөвшөөрөл авсны дараа энэ тогтоол бодитоор хэрэгжинэ. Бид ШӨХТГ-т үнэ өөрчлөх тухай саналыг 2012 оноос эхлээд олон удаа тавьсан. Энэ оны нэгдүгээр сард тус байгууллага хуралдаж, тодорхой хугацаагаар хойшлуулсан. Тиймээс усны үнэ нэмэгдэх тодорхой хугацааг хэлж мэдэхгүй байна.
-Монголын усны түншлэл ТББ-ын гүйцэтгэх захирал Д.Басандорж “Усны асуудлаа шийдээгүй байж, олон мянган айлын орон сууц барих асуудал ярьж байна, Усны хэрэглээг хаанаас бүрдүүлэх вэ” гэж хэлсэн. Зөвхөн Зайсангийн аманд жишээ 135 худаг гүний усыг шахуургадаж усны хэрэгцээгээ хангаж байна гэсэн. Энэ дээр тайлбар өгөхгүй юу. Энэ ус ашиглаж байгаа зөв хэлбэл мөн үү?
-Үүнийг судлахгүй бол болохгүй. Байшин, барилга барихын тулд Ус, сувгийн удирдах газраас зөвшөөрөл авдаг. 3000 гаруй худаг одоогоор байгаа. Гэтэл яг бодит хэрэглээ нь хэд вэ гэдгийг хэн ч хэлж чадахгүй байна. Түүнээс гадна бүх үйлдвэрүүд хулгайн худагтай. Батлагдсан нөөцийн хэмжээнд бол ашиглаж болно. Гол нь байгаа нөөцөө хэтрүүлж ашиглах юм бол Зайсанд байгаа айлууд алсдаа усны дутагдалд орно. Ер нь шинээр барилга байшин барихад усны нөөцийг нь судалж, зөвшөөрөл олгосны эцэст баригддаг.