Төсвийн байнгын хорооны хурлаар багагүй маргаан, мэтгэлцээн өрнүүлсэн Өрийн удирдлагын тухай хуулийн төслийн талаар УИХ-ын гишүүн Д.Хаянхярваатай ярилцлаа. Шинэ хуульд шүүмжлэлтэй хандсан цөөн хүний нэг тэр юм.
-Өрийн удирдлагын тухай хууль хэлэлцээд эхэллээ. Хуулиа боловсруулсан хүмүүс мэдээж сайн болсон гэж хэлнэ. Хөндлөнгөөс та хэрхэн харж байгаа бол?
-Өрийн удирдлагын хуулийг 2011 оноос боловсруулсан юм. Тухайн үед намайг Сангийн яаманд ажиллаж байхад үүнийг Баялгийн сангийн хуультай хамт боловсруулаад бэлэн болчихсон байлаа. Гэвч цаг хугацаандаа амжаагүй юм. Өнөөдөр манай улсад өрийн зохицуулалтыг хуульчлах шаардлага байна уу гэвэл гарцаагүй тийм. Миний харж байгаагаар энэ хуульд олон улсын түвшинд өрийн талаар баримталдаг үндсэн зарчмуудаа хуульчилсан байна. Үүнд Засгийн газар хөндлөнгийн санал, зөвлөмжөө тусгаад заримыг нь сайжруулах, заримыг нь муутгах өөрчлөлт орсон зүйл ажиглагдсан. Тийм учраас нэлээд чамбай хандаж, нухацтай ажиллах шаардлагатай гэж бид үзэж байгаа.
-Танай намаас шүүмжилж байгаа ганц зүйл нь өрийн таазыг нэмж байгаа явдал байх шиг?
-Хамгийн гол маргаан бол өрийн хязгаар. Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулийг бид өнгөрсөн парламентын үед баталсан. Батлах үедээ миний, чиний гэхгүй бүх намын гишүүд амаа олохгүй магтаж, санхүүгийн салбарын Үндсэн хууль гарлаа гээд л. Энэ хуульд тусгай шалгуураар өрийн хязгаарыг он оноор нь тавьж өгсөн, улмаар өрийн талаар цогцтой бодлоготой боллоо гэж ярьж байсан. Тэр хязгаар нь дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 40 хувиас давуулахгүй гээд хуульчилсан юм. Намайг Сангийн яаманд ажиллаж байхад Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуульдаа нийцээд, өр зээл 40 хувьдаа багтаж байсан юм. Гэтэл өнөөдөр 70 хувь, нэмээд Засгийн газрын баталгаа 20 хувь гээд үндсэндээ 90 хувиар тогтоох гэж байна. Энэ л хамгийн ноцтой асуудал.
-Би сард 500 мянган төгрөгийн цалинтай, зээл авъя гэхэд банк буцааж төлөх хэмжээг орлогын 45 хувиар хязгаарлачихдаг. Гэтэл улс орлогынхоо 90 хувьтай тэнцүү зээл авдаг болох нь гэсэн үг биз дээ?
-Тийм. Чамд орлогын 90 хувьтай тэнцэх хэрэгцээ байлаа гэхэд банк чиний эрсдэлийг тооцоод 45 хувь гэсэн босго руу оруулж ирж байна гэсэн үг. Хүний хэрэгцээ хязгааргүй байдагтай адил улсын хэрэгцээ ч дуусахгүй. Тэнд ямар нэг хэмжээ, хязгаар тогтоож өгөхгүйгээр надад мөнгө хэрэгтэй гээд л аваад байя. Тэгвэл хэчнээн ч төгрөгийн зээл хуримтлуулж, мөнгө олж чадна. Эцэст нь юу болох вэ гэхээр магадгүй Грек шиг төлбөрийн чадваргүй болж, улс орон нь өрөнд идэгдэж, хүн ард туйлын ядуу, бүс нутагтаа нэр хүндгүй болж хувирах юм. Хэдий бидэнд олон юм зэрэг зэрэг шаардлагатай байгаа ч тэр хэрэгцээгээ ямар нэг хэмжүүрээр дарж л байх хэрэгтэй.
-Тэр хэмжүүр нь өнөөх ДНБ-ий 40 хувь уу?
-2008-2012 оны парламентад энэ тоог нэлээд тулхтай тооцож гаргасан гэж үздэг. Ялангуяа Баярцогт гишүүнээс лавлаж асуугаарай. Тэр үед Сангийн сайд байгаад, тогтвортой байдлын тухай хууль оруулж ирэхдээ үндэслэл, гаргалгааг маш сайн тайлбарлаж байсан. Ер нь, УИХ-ын гишүүд бид ч нэг хэмжээ, заагтай байя гэж үзээд дэмжсэн хэрэг. Харамсалтай нь, АН-ын бүлгийн дарга Эрдэнэбат хаанаас гараад ирсэн тоо юм, тэнгэрээс харж тавиа юу гэсэн. Үнэндээ тэнгэртэй харьцаж тоо асуудаг Эдийн засгийн хөгжлийн сайд өөрсдийнх нь дунд байна. Манай намын хувьд тооцоо судалгаа, үндэслэлээ гаргаж байж эдийн засгаа зөв авч явахын төлөө онолд тулгуурлаж, хуулийн хүрээнд ажилладаг зарчимтай. Энэ зарчмаа Эрдэнэбат өөрөө сайн ойлгохгүй байх шиг байна.
-Одоо хэрэгжиж байгаа хуулиар 40 хувьдаа хүргээд өр, зээл тавьчихсан. Нэмээд мөнгө хэрэг болоод байгаа учраас түүндээ зориулж хуулиа өөрчилж байна гэж ойлгож болох уу?
-Эд нарын ярьдаг нэг зүйл нь юм хийе гэхээр мөнгө дутаад байна. Мөнгө олох гэхээр Ардын нам гай болоод байна гэдэг. Манай нам гай болж байж болно. Гэтэл аваад ирсэн мөнгөөрөө юу хийсэн бэ гэдгийг л харах хэрэгтэй шүү дээ. Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөр гурван их наяд, “Чингис” бонд 1.5 тэрбум ам.доллар, “Самурай” бонд 360 сая, Хөгжлийн банкны 580 сая ам.доллар. Бүгдийг нь нэмээд үзэхээр бараг есөн их наяд төгрөг буюу манай улсын нэг жилийн төсвөөс давсан их мөнгө зарцуулж дуусгачихаад байна. Тэгээд үр дүн нь юу болсноо огт ярихгүй байгаа юм. Бид мөнгө зээлж, бонд босгож, аваад ирж болно, асуудалгүй. Гагцхүү юунд зориулахаа л маш тодорхой болгох хэрэгтэй. Тэгээд ил тод, хуулийн хүрээнд УИХ-аар төслүүдээ батлуулах ёстой. Ингэж бодитой юм хийхгүй бол болохгүй.
Би Сангийн сайдаар томилогдсоны дараахан Япон руу явж ирээд 580 сая ам.долларын бонд босгосны дараа сэтгүүлчидтэй уулзаж нэг зүйлийг хэлж байсан. Монгол Улс хөгжилд бэлэн биш байна гэж. Яагаад гэхээр мөнгө ороод ирэхэд түүгээр санхүүжүүлээд хийх ажил, бэлэн төсөл алга. Тийм учраас хөгжилд бэлдэх ёстой юм байна гэсэн. Тэр үед гурван тэрбум ам.долларын зээл авъя гэж, бусад гишүүдийн хэлснийг Ерөнхий сайдад уламжилж, шуурч явсан нь бий. Гэтэл сайд хариуд нь Хаян чи юунд зарцуулах юм бэ гэж асуусан юм. Одоо харахад тэр бодол маш зөв байж. Өнөөдөр ч гэсэн мөнгө авъя, хэрэгтэй байна гээд л орилоод, юунд зарцуулахаа тодорхой болгоогүй. Түүгээр зогсохгүй төсвөөс гадуур их мөнгө байна. Улсын сан хөмрөг гэж нэг л юмыг хэлдэг байтал хоёр талаас нь гараа оруулж аваад байгаагаас өөрцгүй. Өрхийн тэргүүн, гэрийн эзэгтэй, үр хүүхэд нь тус тусдаа төсөв зарцуулаад байвал тэр айл яаж амьдрах вэ дээ.
-Бусад улс бонд босгоход хэцүү болчихсон. Тэдэнд олдохгүй байгаа боломжийг бид ашиглахгүй хаяж байж хожим харамсана гээд байгаа. Та юу гэж хариулах вэ?
-Олон улсын түвшинд бонд босгохын төлөө мэргэжлийн хүмүүс хөөцөлдөөд явдаг. Бүх шалгуур, шаардлага, урьдчилсан нөхцөлөө тодорхойлоод очиход нь хэдэн ам.долларын санал ирсэн гэж бодно. Долоон тэрбум ам.доллар. Тийм хэмжээний бонд өгье гэж хэлж байсан ч ердөө 580 саяыг нь л авсан. Гэтэл өнөөгийн эрх баригчид гарч ирснээр л олон улсаас мөнгө өгье, зээлье гэх болсон юм шиг яриад байна. Үнэхээр Монголын эдийн засаг тогтворжчихсон, ямар ч хэмжээний зээл авахад буцаагаад төлөх чадвартай, улс төр нь тогтвортой үед ямар ч орноос, дэлхийн хаанаас ч зээл нь, бонд нь олдох байхгүй юу. Өнөөдөр бонд босгоё гэсэн хүслийг нь биелүүлээд, эрхийг нь давуулаад өгчихвөл би нэг зүйлд хардаж сууна. Хэтэрхий улайрч байж огт үр ашиггүй ам.долларын ханш тогтоох төдийгөөр зогсчих вий гэж. Одоо монголчуудад “Чингис” бонд шиг 4.1-5.1 хувийн хүүтэй хямд зээл олдохгүй. Яагаад гэвэл энэ бондод хөрөнгөө оруулагч бүгд алдагдал хүлээж байгаа шүү дээ. Ийм байхад өндөр хүүтэй бонд олчихдог, эргээд төлж чадахгүйд хүрч балрах вий.
-Улсын өрийн хэмжээ ДНБ-ий 40 хувьд хүрээд зогсох ёстой гэтэл өрд тооцоогүй их хэмжээний мөнгө бий гэж гишүүд хэлж байсан. Нийт хэмжээ нь хэдий хэр хүрсэн бол?
-Шинэ хуулиар улсын өрд тооцдог зарим зүйлийг хасчихсан байсан. Уг нь, өр гэсэн нэртэй бүх зүйлийг л тооцох ёстой юм. Тэгж байж Монгол Улс хяналтын самбартай болно шүү дээ. Ямар хэмжээний өртэй байна, цаашид юу болохоо хянаж, харж явахгүй гэвэл согтуу хүн шиг юм болно. Улсын өр тооцоогүй бусдыг тооцоод, Оюу толгойг оруулаад явбал 40 хувиа нугална. Бүр 100 хувиа даваад явчихаж байгаа юм. Энэ болгоныг Өрийн удирдлагын тухай хуульд оруулж байж ярих ёстой. Ер нь, төсвийн тодотгол хэлэлцэх энэ үед, “царцаасан” барилгуудын асуудал хөндөж байхад би Улаан сайдаас нэг асууж байсан юм. Та нар хуулиа бариад төсөв рүүгээ зарцуулж байгаа бүх мөнгөө оруулаад ир. Тэгээд бодит амьдралд дээрх нөхцөл байдлаа хараад хамтдаа асуудлаа шийдээд ажиллая гэсэн. Гэвч эд нарын айх нэг зүйл нь өнөөх 40 хувийн босгоосоо давчихсан нь үнэн, хуульд нийцэхгүй болчихсон учраас огцруулчихан гэдэг ширээ сандлын бодол. Зүй нь бол цаасан дээр бодит дүнгээ харъя гэдэг санаа. Тэртэй тэргүй бид таамгаар мэдэж байгаа шүү дээ. Жаахан ухаантай байсан сан бол мэдээжийн зүйлээ ил тод хэлээд, нөхцөл байдлаа хамт шийдэх ёстой. Бидний туйлын зорилго Засгийн газрыг унагах биш. Ердөө л эдийн засгаа зөв явуулъя, эцсийн дүндээ тэгж байж бидний амьдрал ялгаагүй сайхан болно шүү дээ.
-Эдийн засгийн хөгжлийн яамыг бодлого гаргаарай гэж байгуулсан ч тэр зарчмаар ажиллаагүй. Ямар сайндаа Өрийн удирдлагын хуулийг Сангийн яам оруулж ирлээ гэлээ. Ер нь, энэ яам байх ач холбогдол бий юу?
-Яамандаа учир байгаа юм биш, шууд сайдаасаа л болсон хэрэг. Бид үүнийг хатуу хэлэх ётсой. Тэр хүн яамаа жинхэнэ утгаар нь удирдаж чадахгүй байна. гудамж төсөл гээд явж байхад нь “Та чинь Улаанбаатарын сайд юм уу, Монгол Улсын ЭЗХ-ийн сайд юм уу” гэж хэлж байсан. Зүгээр л Бат-Үүл даргад ажлыг нь өгөөд, мөнгийг нь гаргаад сууж байх ёстой. Үнэндээ энэ яам хөгжлийн бодлогоо тов тодорхой гаргаад, түүнийхээ хэрэгжилтийг хянаж суух учиртай. Зам, дэд бүтцийн ийм ийм төсөл төдий хугацаагаар хэрэгжүүлнэ. Төсвөөр гүйцэтгэнэ, хувийн хэвшил хийнэ эсвэл концесс. Хот байгуулалтын ийм бодлого баримталж, дараах ажлыг хийнэ гээд удирдан чиглүүлэх ёстой. Тэр болгод шаардлагатай хөрөнгө санхүүг Сангийн яам олж босгоод, хуваарилаад, зарцуулж гүйцэтгэх ёстой байтал ЭЗХЯ өөрсдөө зам засаад яваа нь буруу.
Сангийн сайдаас эдийн засгийн асуудлаар зарим зүйлийг ярихаар Улаан сайд би мэдэхгүй ээ гээд шууд хэлж байгаа. Тэр хүний буруу биш. Угаасаа эрх зүйн хүрээнд ажиллах, мэдэх зүйлийнх нь хязгаарлагдсан. Харин Эдийн засгийн хөгжлийн сайд илүү сайн мэдэж, хариулах ёстой юм. Энэ хоёр яамны хооронд асар том зааг бий. Одоо хүртэл ажил үүргээ зөв хуваарилаад, ойлголцоод ажиллаж чадахгүй байгаа шүү.
-Монгол Улсын өрийн хэмжээ нэмэгдэх нь ээ. Энэ бүхэн нь иргэн бүрийг өчнөөн сая төгрөгийн өрөнд оруулах үйлдэл гэж тайлбарлаад байгаа чинь хэр үндэслэлтэй юм бэ. Шууд ингэж бодох нь зөв юм уу?
-Тун тодорхой юм шүү дээ. Дөрвөн аргын тоо боддог хүн бүр ойлгочих зүйл. Гадаадаас хэдэн тэрбумаар нь авсан зээлийн мөнгө байна. Үүнийг эргүүлж төлөх нь Монгол Улс. Улсад хэдэн хүн байгаа билээ гээд хуваачихаар гараад ирнэ. Өр нэмэгдэх тусам нэг хүнд оногдох зээлийн хэмжээ өснө биз дээ. Юу ч тохиолдсон бай улсын хөрөнгөөр төлж барагдуулах нь үнэн. Улсын хөрөнгө гэдэг нь татвар төлөгчдийн мөнгөөр цугладаг шүү дээ. Тэгэхээр өрөө хугацаанд нь амжуулж төлөхийн тулд элдэв долоон татвар гарч, дарамт нэмэгдэнэ. Энэ нь бизнес эрхлэгчдэд шууд нөлөөлж ажилчдаа хална, цалингаа бууруулна, зах зээл, эдийн засаг хумигдаад эхэлнэ шүү дээ. Үүгээр бодож үзвэл хүн бүр ачаа үүрч, зовлонг нь үүрэх болчихоод байгаа юм. Тиймээс бүгдээрээ л ухаантай ажилламаар байна.
-Монголд долоон тэрбум ам.долларын бондын санал ирсэн ч манай улс бэлэн болоогүй гээд татгалзсан юм байна. Тэгвэл өнөөдрөөс хөгжлийн сууриа тавиад, хүндрэлээ шийдэхийн төлөө ажиллаад эхэлбэл ямар ч хэмжээний мөнгө шингээх чадвартай болоход хэр хугацаа орох бол?
-Яг энэ асуудлаар өнөөдрийн Засгийн газрыг шүүмжилж ярих нь зохимжгүй л дээ. Яагаад гэхээр манай улсын үе үеийн Засгийн газарт залгамж чанар, үндэсний хөгжлийн бодлого, нэгдсэн чиглэл байгаагүй. Харин одоо бид Хөгжлийн бодлогын тухай хууль санаачилж оруулахаар болсон. Хэрэв бид тодорхой бодлоготой байсан бол хөгжил урагшлах байлаа. Жишээ нь, зам гээд ярьж буй ганц ажлын угшил нь “Мянганын зам” төсөл. Бид эрчим хүчний нэгдсэн сүлжээ, замын үндсэн төсөл боловсруулж эхлүүлсэн нь үнэн. Манай улс яг ийм л том төслүүдээ хийх ёстой. Гэтэл барилгын бараа, материал импортолдог хүмүүст хямдхан зээлээ өгөөд байна. Үнэндээ бүгдийг нь бараа үйлдвэрлэж, орлуулаад хийж чадах хүмүүст л өгөх байсан юм. Дэлхийн хаа ч өндөр технологи ашиглаад үйлдвэрлэл эрхэлж байгаа зүйлийг монголчууд эх орондоо хэрэгжүүлж чадна. Гагцхүү банкны зээлийн хүү өндөр болохоор зүрхшээгээд байгаа. Ингэж том бодлогоо хараад, нэгдмэл байдлаар ажиллаж чадах юм бол хөгжихөд нэг их цаг хугацаа орохгүй дээ.
-Ярилцсанд баярлалаа.
