АН-ын ерөнхий нарийн бичгийн даргын үүрэг гүйцэтгэгч Л.Эрхэмбаярыг “Ардын эрх” сонин “Онцлох зочин”-оороо урилаа.
-Өнгөрсөн долоо хоногт болсон АН-ын Гүйцэтгэх зөвлөлийн хурлын талаар ярилцлагаа эхэлье. Энэ хурлыг гэнэт зарласан шалтгаан нь, ярьсан гол асуудал нь юу байсан юм бэ?
-Гүйцэтгэх зөвлөлийн гишүүдийн зөвлөлдөх уулзалт болсон юм. Ямар нэгэн шийдвэр гаргаагүй. Намын удирдлага, Гүйцэтгэх зөвлөлийн гишүүд улс төрийн өнөөгийн нөхцөл байдлаар мэдээлэл солилцсон. Гол нь манай нам бусад намтай нэгдэх болбол яаж зохицуулах вэ гэсэн асуудлаар санал солилцсон. Энэ дээр хэвлэл, мэдээллээр гараад байгаа асуудлууд яригдсан.
-АН, ИЗНН-тай нэгдэх асуудал гэж ойлгож болох уу?
-Манай нам бусад намтай нэгдэх асуудлыг дүрмээр нарийвчлан зохицуулаагүй байдаг. Өнөөдрийн хувьд АН, ИЗНН хоёр нэгдэх асуудал уг асуудлыг хөндөхөд хүргэсэн гэж болох юм. Тодорхой магадлал бий. Энэ тохиолдолд АН-ын ҮЗХ-ны бүрэлдэхүүнд ИЗНН-ын төлөөллийг яаж оруулах вэ, УИХ-д тэр нийлсэн намаас хэчнээн хүн нэр дэвшүүлэх боломж байгаа вэ? Дүрмийн ямар гарц байж болох тухай ярилцсан.
-Тэр нам нь ганцхан ИЗНН уу. МҮАН-ыг нэгтгэх талаар бас ярьсан юм биш үү?
-АН болон МҮАН энэ талаар ярилцсан зүйл одоогоор байхгүй.
-Ер нь ИЗНН-ын удирдлагуудтай албан ёсоор санал солилцсон зүйл бий юү. Эсвэл Гүйцэтгэх зөвлөлөөрөө эхэлж ярьж байгаа юм уу?
-Хоёр намын удирдлагын төвшинд ярилцсан зүйл байгаа.
-ИЗНН-тай нэгдлээ гэж бодъё. Гүйцэтгэх зөвлөлдөө хэдэн хүн оруулж, хэдэн хүн нэр дэвшүүлж, пропорционалийн хэдэд жагсаана гэдгээ тогтож чадав уу?
-Одоогоор нарийн юм яригдаагүй байна. Таны асуусан зүйлсийг шийдвэрлэх боломж дүрэмд гарцтай юу гэдгийг л ярьсан. Түүнээс тэд, эд гээд нарийн ширийн зүйл рүү орсонгүй. Ерөнхий боломжоо л хайж байгаа юм. Ер нь хоёр нам нэгдэнэ гэдэг айлаар бол гэр бүл болохтой адил. Гэр бүл болоход хоёр талаас хэдэн хүн ирэх вэ, хэнд нь ямар бэлэг барих вэ гээд монгол уламжлалаа бодсон ч өчнөөн чимхлүүр зүйл бий. Хаана хуримлах вэ, эмэгтэйн тал гал тогоогоо бэлдэх үү, эрэгтэй нь яах вэ гээд л. Үүнтэй л адил юм даа. Тийм учраас эхлээд томоохон зүйлээ тохирсны дараа энэ бүхэн яригдана. Одоо бол нарийн ширийн асуудал ярих боломжгүй байна.
-Гүйцэтгэх зөвлөлөөр ҮЗХ-г яаралтай хуралдуулахаар болсон гэсэн мэдээлэл байсан. АН-ын ҮЗХ хэзээ хуралдах юм бэ?
-Хэрвээ хоёр нам нэгдэх асуудал яригдвал заавал ҮЗХ хуралдаж шийдвэр гаргана. Гэвч энэ асуудал ярилцлагын төвшинд яваа учраас хэлэхэд эрт байна. Монголын улс төрийн намууд удирдлагуудын үгээ сонсохоос гадна олон янзын дуу хоолой илэрхийлдэг. ИЗНН-д ч тэр нь ил гарч байх шиг байна лээ. “АН-тай нэгдэх ямар ч шаардлагагүй” гээд л. Тэгэхээр энэ бүхэн цаашаа яаж өрнөхийг харъя.
-Танай намаас 2000 оны сонгуулийн өмнө тасарч гарсан нам биз дээ?
-Тийм, тийм. Миний хувийн байр суурь гэвэл нийлэхэд буруу зүйл байхгүй. Бас нийлэхгүй байлаа гэхэд тэр л биз гэж бодож явна.
-ҮЗХ хуралдлаа гэхэд хэлэлцэх асуудал нь зөвхөн намууд нэгдэх тухай байх уу, эсвэл бусад сэдвийг хөндөх үү. Их хурлаас сонгогдоогүй дүрмийн бус даргатай, жинхлээгүй генсектэй гээд шүүмжлэл АН дотор явдаг. Тэрийгээ нэг тийш болгох уу?
-Намын дарга З.Энхболд Үндсэн дүрмийн дагуу сонгогдсон. Дахиж сонгууль болохгүй. АН-ын Үндсэн дүрмийн 6.8.3-т “Намын дарга нь өөрөө ажлаас чөлөөлөгдөх өргөдлөө өгсөн тохиолдолд ҮЗХ-гоор хэлэлцэж дараагийн даргыг томилно” гэсэн заалт бий. АН-ын шинээр томилогдсон дарга З.Энхболд намынхаа дүрмийн дагуу томилогдсон болохыг Улсын дээд шүүх тогтоож бүртгэж авсан. Иймд З.Энхболд даргын хувьд АН-ын дүрмийн дагуу томилогдсон хууль ёсны намын дарга. Энэ дагуу бүх процесс болсон. 2008 онд Ц.Элбэгдорж дарга өргөдлөө өөрөө өгөөд Н.Алтанхуяг дарга дүрмийн дээрх заалтын дагуу ҮЗХ-ны хурлаас АН-ын даргаар сонгогдсон. 2014 онд Н.Алтанхуяг дарга өргөдлөө өгөөд З.Энхболд дарга болсон. Тэгэхээр дүрмийн бус дарга гэдэг бол төөрөлдсөн ойлголт юм даа. Харин ерөнхий нарийн бичгийн даргын хувьд намын дарга санал болгож ҮЗХ батламжилдаг.
-Та Ерөнхий сайдын олон нийтэд хандаж хэлсэн үгийг сонсож амжсан уу?
-Амжсаан.
-Намын даргын тамга атгаагүй, дээр нь олонхигүй парламентаас байгуулагдсан Засгийн газрын тэргүүний зовлон Ерөнхий сайдын хэлсэн үгээс “үнэртээд” байна лээ. Энэ талаар юу хэлэх вэ. Уламжлалаараа бол намын дарга нь Ерөнхий сайд, эсвэл Ерөнхий сайд нь намын дарга болдог жишиг байгаа биз дээ?
-Уламжлалаараа намын дарга нь Ерөнхий сайд болоод явж байсан нь үнэн. АН Ц.Элбэгдорж, М.Энхсайхан, Ж.Наранцацралт, Р.Амар-жаргал гээд дөрвөн Засгийн газар сольж дөрвөн намын даргаа өөрчилж үзсэн. Тухайн үед хамгийн сайн гэснээ л намын дарга, Ерөнхий сайд болголоо, болохгүй байна гээд солилоо. Солих тоолонд муу үр дүнд л хүрч байсан. Хүндээ биш тогтолцоондоо асуудал байсан нь үйл явдлын өрнөлөөр нотлогдлоо. Одоо тэр замаараа дахин явахгүй. Алдаагаа дахин давтах шаардлагагүй. Намын даргаараа УИХ-ын даргыг сонгосон нь яг өнөөдрийн эрх зүйн тогтолцооны нөхцөлд АН-ынхан зөв алхам хийжээ гэж бодож байгаа.
-Намын дарга нь парламентаа даргалаад явах нь зөв гэж үү?
-Олонхи болоогүй өнөөгийн нөхцөлд Ерөнхий сайд нь намын дарга байвал огцруулах сонирхол хоёр дахин нэмэгддэг. Намыг нь тогтворгүй байлгахын тулд Ерөнхий сайд руу дайрах, унагах дайралтууд их ирж байгааг өнгөрсөн он жилүүд харууллаа. Харин парламентын дарга бол өөрөө л өргөдлөө өгөхгүй бол өөрчлөгддөггүй албан тушаал. 1992 оноос хойшхи үе үеийн парламентыг харахад Цэцийн шийдвэрийн дагуу Ц.Нямдорж гишүүн л чөлөөлөгдөж байсан байх. Өөрөөр бол өөрчлөгдөөгүй нэлээд тогтвортой албан тушаал шүү дээ. Улс төрөө дагаж Засгийн газар нь хөвөлзөөд байх нь хэнд ч ашиггүй гэдгийг бид сайн ойлгосон.
-Одоо сонгууль болоход долоон сарын хугацаа үлдлээ. Засаг тогтвортой байж чадах уу?
-АН гарман дээр морио солихгүй. Ерөнхий сайд, намын дарга хоёр салангид байгаа нь намыг, бас Засгийн газрыг тогтвортой ажиллахад сайнаар нөлөөлж байгаа. Харин цаашдаа Үндсэн хуульдаа зохих хэмжээний өөрчлөлт оруулж Ерөнхий сайдаа хүчтэй, тогтвортой болгож чадвал намын дарга, Ерөнхий сайдаа нэг байлгах нь зөв.
-Засгийн газрыг тогтворгүй болгох шахсан ш дээ. МАН-ын зургаан сайдыг хөөгөөд л. Ерөнхий сайд ч энэ талаар улс орны болоод улс төрийн эрх ашгийн эрэмбэ нь алдагдчихлаа гэж хэлж байна лээ. Энэ алдагдсанаас болж Засгийн газрын хамтрагчаа аргадаж чадалгүй явуулж, сөргөлдөгч болгосон гэж. Ер нь МАН-ын зургаан сайдыг хөөж явуулсан тэр шийдвэр зөв байсан юм уу?
-Миний өөрийн бодол бол манай хоёр нам хамтарч ажиллаж чадаагүйд харамсдаг. Зургаан сайд дээр харамсдаг. Энэ хоёр нам нэг жилийн дотор учраа олоод хамтраад явах нь Монгол Улсад хэрэгтэй гэж бодож байсан. Харамсалтай нь, одоогийн МАН хуучны тулхтай улс төрийн нам биш болж. МАН засагт орж ирэхдээ бидний оролцоогүйгээр Монгол Улс явахгүй нь, бид ачаа үүрэлцье, улс орныхоо эдийн засгийг өөд нь татах, улсаа хөгжүүлэх үүргээ ухамсарлаж хамтрахаас өөр арга алга гэж их тулхтай, хуучин цагийн үг хэллэг хэлж орж ирсэн. Харамсалтай нь, тэр тулхтай үг, бодит үйлдэл хоёрынх нь хооронд даанч их зөрүү гарсан.
-Ямар зөрүү?
-МАН-д боловсон хүчний бүхэл бүтэн үе өөрчлөгдөж байгаа юм байна. Тэд нь мэдлэг, боловсрол хаана ч эзэмшсэн байж болно. Гэхдээ зөв хүмүүжил, зөв хүн чанар, зөв ёс зүй гэдэг юм жил ирэх тусам алсарч байгаагийн хандлага МАН-аас харагдсан. Дашрамд манай намд ч боловсон хүчний бодлого алдагдсаныг бас хүлээх хэрэгтэй. МАН засагт хамтраад төрийн албан хаагчдыг эрээ цээргүй сольсон. Шинэ томилсон улс нь ажлын шалгуурт тэнцэхгүй ч намын шалгуураар төрийн албыг бүрдүүлсэн. Ажлын туршлага гэхээсээ ах дүү хамаатан садан, гишүүний туслахаар төрийн албыг хууль бусаар бүрдүүлж, халаа сэлгээ хэрээс хэтэрсэн. Тэдний хийсэн ажил бол сандал ширээ, албан тушаал л байсан. Өөрөөр бол хийж гийгүүлсэн ажил огт байхгүй. Мэргэжлийн хяналтын байгууллагыг орон нутагтай, юутай хуутай нь бүгдийг сольсон. МСҮТ-үүдийн боловсон хүчнийг өөрчилсөн. Халамжийг, хөдөлмөрийг, байгаль орчныг гээд орсон бүх салбартаа халаа сэлгээ, бүтэн өөрчлөлт хийсэн. Бодит үнэн гэвэл ийм л юм болсон. Зөвхөн албан тушаалын төлөө орж ирсэн нь мэдэгдсэн учраас манай намын мянга мянган гишүүд энэ хамтралд утга учир алга гэдгийг хурцаар шүүмжилсэн. Энэ үйл явдал нь өөрөө Монголын төрд ёс суртахууны, хүмүүжлийн, төлөвшлийн доройтол маш их байгааг харуулсан гэж би хувьдаа боддог. Энэ доройтол зөвхөн МАН-д ч байгаа юм биш. Манайд намд ч, манай нийгэмд ч байгаа. Иргэд сонгогчид нийтдээ төрд ажиллана гэдгийг шагнал, эсвэл сайхан амьдрах боломж гэж хараад байгааг, тийм ойлголтыг олон түмэнд төрүүлсэнд миний харамслын утга учир байгаа юм.
-Ёс суртахуунгүй гээд хамтрагчаа сольчихлоо. Гэтэл зөрөөд орж ирсэн нам нь бүр ч ёс суртахуунгүй юм биш үү. Эрүүл мэнд, спортын сайд нь авлигын хэргээр шалгагдаж байна ш дээ. Ер нь Эрүүл мэнд, спортын салбарыг цаашид яах вэ. АН-ын Гүйцэтгэх зөвлөл дээр энэ талаар яригдсан уу. Бүхэл бүтэн салбарыг хадаг болгон МАХН-д өгөөд явуулах нь зөв юм уу. Танай намынхан дунд энэ яамаа өөрсдөө авъя гэсэн санал яригдаж байгаа юу?
-Эрүүл мэндийн салбарт мэддэг хүнээ шууд томилоод явах нь зөв гэсэн байр суурь УИХ-ын гишүүд дотор ч, намын удирдлагууд дотор ч байгаа. Нөгөө талдаа аль ч салбар байсан төрийн ажил зургаан сарын дотор ямар ч сайн хүн байлаа гээд тэр чигээр нь өөрчлөөд байж чадахгүй. Улсын төсөв, мөнгө нь ч ямар байгаа билээ гэсэн бодолтой нь ч байна. Өнөөдрийн манай нөхцөл бол "Шударга ёс" бүлэгтэй хамтарч Засгийн газраа барьж байна. Нөхцөл байдлаа зөв үнэлээд эрүүл мэндийн салбарыг яаралтай эзэнтэй болгох ёстой.
-Засгийн газрын тогтвортой байх эсэх эргэлзээтэй байсаар байна. Та жишээ нь Ч.Сайханбилэгийн огцрох, огцрохгүй нь өөрөөс нь хамаарна гээд хэлчихсэн. Дээр нь засагт хамтарч байгаа МҮАН-ын гишүүн Г.Уянга Ерөнхий сайдыг огцруулахаар гарын үсэг цуглуулаад явж байна. Одоо 16 гишүүн Ерөнхий сайдыг огцруулах бичигт нэгдчихээд явж байгаа дээр юу хэлэх вэ?
– Засгийн газрын тогтвортой байдлын талаар би өмнө хэлчихсэн. Харин нэг гэгээтэй хандлага байгааг онцолж хэлье. Засгийн газрыг огцуулах гишүүний тоо гүйцэхгүй нэлээд олон сар болж байгаа нь намууд төлөвшиж байгаагийн нэг илрэл гэж гэгээлгээр харж байна. Хэрэв МАН-ынхан 1996 оны сэтгэхүйгээрээ хандвал Ерөнхий сайдыг огцруулах асуудлыг ганцаараа өргөн барьчих бүрэн боломжтой. Огцруулаад л байя, огцруулаад л байя, бас дахин огцруулъя тэр тоолонд манайд сайн, тэднийд муу гэж хандаж байсан. Цаана нь улс орон ямар байх нь хамаагүй байсан юм. Өнөөдөр энэ хандлага өөрчлөгджээ. Огцруулах гишүүний тоо 19 хүрч чадахгүй байгаа нь үүний илрэл. Ч.Сайханбилэгийг солиод, оронд нь хоёр, гурав, бүр тав дахин илүү потенциалтай хүн тавилаа гээд зургаан сарын хугацаанд, энэ төсөв мөнгөний бололцоон дээр ажиллаад өөрчлөлт гаргаж чадахгүй гэдгийг бүгд маш сайн мэдэж байна. Тийм учраас улстөржихдөө улс орноо бодож улстөрждөг болжээ гэж бодогдож байна.
-Өөрийн засгаа унагасан тохиолдолд гишүүдтэйгээ хариуцлага тооцно гэсэн дүрмийн заалт АН-д байдаг биз дээ?
-Байдаг.
-Дүрмийн энэ заалт хэр хэрэгждэг вэ. Одоогийн 16-гийн нэг нь УИХ-ын гишүүн Р.Амаржаргал байна. Өмнөх Н.Алтанхуягийн Засгийн газрыг огцруулахад кноп дарсан АН-ын гишүүд бий.
-Манай дүрэмд байдаг, гэхдээ тэр нь УИХ, орон нутгийн сонгуульд намынхаа эсрэг нэр дэвшсэн хүнийг намаас хасна гэсэн заалт юм. Түүнээс засаг унагах кноп дарвал гэсэн зохицуулалт байхгүй. Харин өнгөрсөн хавар АН-ын бүлэг намын гаргасан улс төрийн шийдвэрийг зөрчсөн тохиолдолд хариуцлага хүлээлгэх шийдвэр гаргасан.
-Хариуцлага нь юу байх вэ?
-Сануулж болно, намаас хөөж болно. Нэр дэвшүүлэхгүй байж болно. Янз бүрийн л хариуцлага байна.
-Р.Амаржаргал гишүүн дээр тэгж шийдвэр гарсан уу?
-Ерөнхий сайдыг огцруулах асуудал УИХ-д өргөн баригдаагүй учраас яриагүй байгаа. Бид Р.Амаржаргал гишүүнийг гарын үсгээ татаж ав аа гэж хэлсэн.
-Одоо УИХ-аар хэлэлцэж байгаа, нийгмийн анхаарлыг гол татаж байгаа асуудал бол Сонгуулийн хууль, Үндсэн хуулийн өөрчлөлт байна. Үндсэн хууль дээр таны хувийн байр суурь ямар байгаа вэ?
-Үндсэн хууль бол Монгол Улсын ардчилсан хувьсгалын хоёрдугаар шат. Аж үйлдвэржилтийг нэг шат гэж үзвэл гуравдугаар шат гэж би хувьдаа боддог. Миний хувьд идэр залуу байхдаа л социалист тогтолцоог халсан үйл явдал нь зөв юмаа гэж өөрийн зөнгөөрөө нэгдэж байсан хүн. Яг ардчилал гэж юу юм, эрх чөлөө гэж юу юм бэ гэдгийг мэдэхгүйгээр, зөвхөн зөнгөөрөө энэ үйл хэрэг рүү анх татагдаж орж ирсэн. Учир нь, хүний эрх гэж тэр үед бид мэддэггүй л байсан. Одоо үеийнхэн л эхнээсээ эрх чөлөө байсан гэж ойлгоод байгаа боловч тийм юм огт байгаагүй. Үг хэлэх эрх чөлөө, сонгох сонгогдох эрх чөлөө гэдгийг амны уншлага болгоод байдаг боловч яг мөн чанарыг нь мэдээгүй өссөн юм. Үндсэн хуулийг өөрчлөх ёстой гэж миний амьдралын туршлага болоод миний дотоод зөн совин хэлээд байгаа. Гадна, дотнын улс руу яваад харахад Ерөнхий сайд нь хүчтэй, тогтвортой, улс орны эцэг шиг байж улс орон нь хөгждөг юм байна. Манай Ерөнхий сайд Засгийн газрынхаа гишүүдийг ч томилж чадахгүй. Сайд нар нь УИХ-аас томилогддог учраас Ерөнхий сайдынхаа үгэнд орохгүй байх боломжтой ийм нөхцөлийг бид хуулиараа олгоод өгчихөж. Тийм учраас үүнийг өөрчлөх нь зөв гэдэг дээр 100 хувь итгэл үнэмшилтэй байгаа.
Багийн Засаг даргыг сумын Засаг дарга нь шууд томилох өөрчлөлт хөдөөд улстөржилтийг багасгаж төрийн нэгдмэл байдлыг хангах зөв өөрчлөлт гэж бодож байна. Сумын ИТХ-ын төлөөлөгч арван хэдхэн хүн Засаг даргыг шийдэж байна. Энийг болиод бүх ард түмнээр нь сонгуулдаг болох, Ерөнхий сайд нь Засгийн газрын гишүүнээ шууд томилдог болох гээд үндсэн хэдхэн өөрчлөлт дээр аль ч намууд, УИХ-ын гишүүд ерөнхийдөө санал нэгдэж байгаа нь анзаарагдсан. Гагцхүү нөгөө л улс төрөө дийлэхгүй, хэн нь оноо авчих бол, хэн нь санаачлагч болчих бол гэсэн хараас болоод явахгүй байгаа юм. Үнэндээ бол Үндсэн хуулийн тодорхой хэдэн өөрчлөлт дээр бүгд л санал нийлж байгаа юм байна лээ.
-Бүгд үү?
-Нийгмийн массын 80 хувь шинэчлэлийг дандаа эсэргүүцдэг гэдэг судалгаа байдаг. Эрдэмтэд тогтоочихсон зүйл л дээ. Тиймээс үлдсэн 20 хувь нь нийгмээ залж, шинэ юм руу манлайлж явах ёстой. Үндсэн хуулийг өөрчилж болохгүй гэдэг юмыг нийгэм рүү цацахад их хүчтэй явна.
-Ийм судалгаа байдаг юм бол яагаад Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулахдаа ард нийтээс асууя гэсэн юм бэ. 80 хувь нь эсэргүүцэх юм биш үү?
-Ойлголтыг яаж өгөхөөс шалтгаална. Бид өөрчлөлтийн тухай мэдээлэлээ зөв гэдгийг ухуулж таниулах ажлаа сайн хийж чадвал нийгэм бас ч хүлээж авна. Өөрчлөлтийг эхлүүлэх ёстой УИХ-ын гишүүдээсээ эхлээд “Фортуна” Н.Батбаяр гишүүний Үндсэн хуулийн өөрчлөлтөөр ярьсан олон зөв асуудлаас зориуд нэг хэсгийг нь сугалж аваад 99 гэдэг бол 99 тэнгэр, 5 гэдэг бол гарын таван хуруу гээд асуудлыг маазруулаад мушгиад байна л даа.
-Гэхдээ 1992 оны Үндсэн хуулийг өөрчилсөн шүү дээ. Гэвч тэр хийсэн өөрчлөлт нь дордуулсан долоо ч гэдэг юм уу, янз бүрийн нэр аваад явж байна. Энэ удаагийнх бас нийгэмд хүлээн зөвшөөрөгдөх үү?
-2000 оны долоон өөрчлөлт дотор сайн юм их бий. Ерөнхийлөгчийн эрх мэдлийг хязгаарлаж өгсөн. Яагаад гэвэл Ерөнхийлөгч нь Ерөнхий сайдыг их хуралд өргөн барьдаг байсан. Н.Багабанди гуай Да.Ганболдыг УИХ-д өргөн барилгүй долоон удаан буцааж байлаа. Тэр өөрчлөлтийг хийснээр ингэж буцаах эрх Ерөнхийлөгчид байхгүй болсон юм. Парламентад хамгийн олон суудал авсан намаас Ерөнхий сайдад нэр дэвшүүлсэн хүнээ Ерөнхийлөгчтэй зөвшилцөж УИХ-д өргөн барьдаг болгосон. Энэ бол тухай үеийн харилцааг зохицуулсан зөв өөрчлөлт болсон.
-Үндсэн хууль дээр ийм байж. Харин Сонгуулийн хууль дээр АН ямар байр суурьтай байгаа вэ?
-2012 оны Сонгуулийн хууль дээр бага зэрэг өөрчлөлт оруулъя гэж байгаа. Тухайлбал, намын жагсаалтыг саналын хуудсанд бичиж, ард түмнээрээ жагсаалтаа эрэмбэлүүлэх чиглэлийг АН барьж байгаа. Ерөнхийлөгчийн, УИХ-ын, Орон нутгийн сонгуулийн хууль тус тусдаа байгааг нэгтгэж сонгуулийн процессыг нэг хуулиар зохицуулъя гэж байгаа. Өөр нэг их өөрчлөлт орохгүй дээ. Пропорциональ, мажоритарын 28:48 хэвээрээ байна. Мөн сонгуулийг нэг жилд явуулдаг болгоё гэж байгаа. Өөрөөр хэлбэл, одоо сонгууль жил дараалж болдог. Хоёр жилийн хугацаанд өчнөөн сонгууль болж, тэр хэрээр улстөржиж байна. 2016 оноор төсөөлье л дөө. УИХ-ын сонгууль, орон нутгийн сонгууль явсаар 2016 оны төгсгөлд арай гэж шинэ засаг нь бүрдэж, шинэ орон нутгийн удирдлага нь томилогдож төсвөө баталж авдаг. Гэтэл 2017 он гараад л Ерөнхийлөгчийн сонгууль эхэлж, долдугаар сард дуусдаг. Тэгээд шинэ Ерөнхийлөгч шүүх, прокурор энэ тэр гээд янз бүрийн асуудлууд гарна. Ингээд хоёр жил нь дуусч, дараа жил нь ажиллаж байтал сонгуулийн жилийн угтвар жил болчихно. Бас ажил хийхгүй. Ажил хийдэг жил нь нэгээс хоёр жил, үлдсэн 50 хувьд нь сонгууль хийж байна. Иймээс Үндсэн хуулийн өөрчлөлтөөр УИХ-ын бүрэн эрхийг таван жил болгочихъё, тэгээд бүх сонгуулиа нэг жилд нь явуулъя гэж байгаа.
-Жагсаалтын 28-аа эрэмбэлэхдээ улсын хэмжээнд үү, эсвэл таван бүс болгон хуваах юм уу?
-Таван бүсээр хуваая гэсэн байр суурь манай нам дотор арай их байгаа.
-Таван бүст хуваагаад эрэмбэлүүлэх юм бол Ерөнхий нарийн бичгийн дарга яах вэ. Уг нь жагсаалтын хоёрт эрэмбэлэгдэх хүн биз дээ?
-Тэгээд эрэмбэлүүлээд л явна ш дээ.
-48 нь нэг тойрог-нэг мандат болох уу. АН-ын байр суурь ямар байгаа вэ?
-Үгүй, хуучнаараа явах саналтай байгаа. Олон мандаттай томсгосон тойргоороо буюу 2012 оны сонгууль шиг гэсэн үг. Тоолох аргачлал нь бас өмнөх сонгуулийнх шиг.
-Сонгуулийн хууль дээр хар машиныг болиулъя, гараар тоолъё гэдэг санал Ардын намынхан байнга тавьдаг.
-Хар машин бол зүгээр л скайнер. Азаар манайх смарт машиныг нь авсангүй. Нэлээд болхи. Үүнийг хакердаад байх юм байхгүй. Би Ардын намынхантай уулзаад хэлсэн. 100 хувь гараар тоолно гээд зүтгээд байх юм. 100 хувь гараар тоолоод 2008 онд юу боллоо. Яаж гаршсан билээ. Оросоос хар технологи оруулж ирдэг гээд яриад байдаг, би баталж чадахгүй ч та нар аюултай хүмүүс гэдгийг бол мэднэ гээд хэлдэг. Хар машин байсан тулдаа 2012 онд ямар ч будилаан гараагүй. Хар машин будилуулсан гэсэн баримт нотолгоо одоогоор хэн ч гаргаж чадахгүй байгаа нь хар машин үнэн байгаагийн нотолгоо юм. 2004 онд, 2008 онд улаан луйвар болсон. Би бол тэр аймаар технологийн горыг Сонгинохайрхан дээр орон нутгийн сонгуульд хангалттай амссан. 2000 оноос эхэлж луйвардсан юм билээ, бид луйвардуулж байгаагаа мэдэхгүй нэг хэсэг явсан байгаа юм. Сонгинохайрханы ИТХ гэхэд 35 төлөөлөгчтэй байсан. 35-д Ардын нам ялдаг байсан. 35:0-оор 2000, 2004 онуудад МАН ялдаг байлаа. Бусад намууд нь 0 суудалтай. Гэтэл ард түмний ядаж 30 хувь нь бидний талд байгаад байсан. Хамгийн багадаа гурван хүн ядаж гарна биз дээ.
-Өнгөрсөн 2012 оны сонгууль таны хувьд их сонин болсон л доо. Таныг Сонгинохайрхан дүүрэгт яллаа гээд зарлатал эцсийн дүн өөрөөр эргэсэн. Сонгуулийн дараа ч бас танаас дүүргийн намын даргын албан тушаалыг авч байхад МАН-ынхан Д.Сумъяабазарыг нийслэл хариуцсан нарийн бичгийн дарга болгоод л. Тэр үед та намдаа гомдож байсан уу?
-Энэ асуудлаар өмнө нь ярьсан болохоор дахиж хөндмөөргүй байна. Хоёрт, надад улс төрд гомдоно гэдэг ойлголт байдаггүй. Хувь хүмүүсийн итгэл алдсан, хүн чанаргүй загнасан асуудалд хүн гомдож болно. Намд гомдоно гэдэг чинь намын үнэт зүйлээсээ татгалзана гэсэн үг болно биз дээ.
-Би хувьдаа арай өөрөөр боддог юм. Ялчихсан нь тодорхой байсан хүнээ хамгаалж чадаагүй суудлаа алдчихсан учраас л АН одоо таныг ерөнхий нарийн бичгийн дарга болгосон юм болов уу гэж боддог. Уг нь УИХ-ын гишүүн байх ёстой байсан хүн…?
-Би шагналаар ЕНБД-ын үүрэг гүйцэтгэгч болоогүй. З.Энхболд дарга хүн шагнадаг хүн ч биш, намын дарга надад итгэл хүлээлгэсэн. Миний эрхэм зорилго бол УИХ-ын гишүүн болох гэхээсээ илүү үнэт зүйлийнхээ төлөө намдаа нэг суудал авчирч өгөх байсан. АН-ын тулгуур үнэт зүйл нь хүний жам ёсны заяагдмал эрх, эрх чөлөөний баталгаа болох хувийн өмч, хувь хүний эрх ашиг, хариуцлагын ухамсар, хувь хүний авьяас чадвар, хүсэл тэмүүлэл, өрх гэрийн чинээлэг оршихуй, төрийн хязгаарлагдмал оролцоо, төрийн нээлттэй иргэдэд хянагдах тогтолцоо, иргэний нээлттэй нийгэм, чөлөөт өрсөлдөөн бүхий зах зээл, жендэрийн тэгш байдалыг дээдлэх явдал гэж заасан байдаг. Энэ үнэт зүйлээ бид хэр зэрэг биелүүлж яваагаа өдөр бүр санаж байх учиртай. Яг хувь хүнийхээ хувьд Л.Эрхэмбаяр УИХ-ын гишүүн байсан ч, жирийн иргэн байсан ч ялгаагүй өдөрт гурван хоол иддэг бол тэрийгээ л иднэ ш дээ. Нэг их өөрчлөгдөх юм байхгүй. Хоёрт, “унасан бөхөд шалтаг мундахгүй” гэдэг үг байдаг даа. Түүн шиг “Би ч уг нь сонгогдсон юм. Даанч…” гэж яриад явдаг хүн нь би биш. Яах аргагүй л тухайн үед 28 хувийн босго гэдэг юм, тэрийгээ яаж тооцох вэ гэдгээс болсон зүйл.
-Гэхдээ тэр тэгж тооцсон аргачлал нь бол буруу байсан биз дээ?
-Тийм. Тиймээс ч 28 хувиа хаанаас тооцох вэ гэдгээр Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн хуульд өөрчлөлт орсон, одоо сонгуулийн хуулийн төсөлд ч миний шүүхэд хандаж байсан аргачиллаар тооцохоор орсон байгаа.
-Та сонгуулийн дараа Сонгинохайрханы намын даргаа өгчихөөд Ерөнхийлөгчийн зөвлөхөөр ажилласан. Хувийн бизнесээ яаж байсан бэ. “Түмэн шувуут”…?
-Би “Түмэн шувуут”-аа хүүхдүүддээ хүлээлгэж өгөөд олон жил болж байна ш дээ. Найм, есөн жил болсон байна. Бизнесийн хамгийн чухал чанар бол залгамжлах боловсон хүчнээ бэлтгэх юм билээ. Тэр компани хэр ирээдүйтэй явах вэ гэдэг хүний нөөцөөс л шалтгаална. Тиймээс би эртхэн шиг хүүхдүүддээ даалгаж өгсөн нь миний нуруунаас маш том ачааг хөнгөлсөн, амар юм. Одоо тэр талаар санаа зовох юм байдаггүй.
-Огт оролцдоггүй гэж үү?
-Оролцохгүй гэхээр бас биш юм. Би өөрөө ХААИС-ийн мал зүйчийн ангийг төгссөн хүн. Тэнд мал аж ахуйн бүх юм ордог л доо. Ерөнхий сууриа тэнд олж авсан. Ер нь бол суурь гэдэг чинь хамгийн чухал ш дээ. Манай хүүхдүүдэд ч гэсэн явж, явж хамгийн сүүлд надаас асуух юм заавал гардаг. Суурь буюу чиг хандлага чухал. Тэр талаас нь хааяа зөвлөлгөө өгдөг.
-Анх яаж ийм бизнес эхлүүлж байсан юм бэ?
-Архангайд хамгийн анхны гадаад паспортыг аваад Эрээн явсан. 1990-ээд оны эхээр гадаад паспорт авахын тулд аймгийн Засаг даргын зөвлөлийн хурлаар ордог байлаа. Квоттой гадаад паспорт өгдөг байсныг одооны залуучууд ойлгохгүй байх. Гахай үүрнэ гэдгийг дөрвөн аргын тоо мэддэг, тооны машин ажиллуулж чаддаг хүн болгон л хийчихнэ. Худалдаа бол миний бизнес бишийг ойлгосон. Зах зээлд амжилт олохын тулд заавал сурсан мэдсэн, бусдаас илүү зүйлээрээ амжилт гаргахыг хэлэх байх. Миний бусдаас илүү зүйл маань миний эзэмшсэн мэргэжил байсан. Би хөдөө аж ахуйн чиглэлээр бусдаас илүү ихийг мэднэ, илүү хол харж чадна. Сэтгэлд багтаж байгаа зүйлээрээ л бизнес хийх энгийн логикоор л би тахианы аж ахуйг эхэлсэн. Монголдоо дэлхийн жижигт хүрсэн өндөглөгчийн аж ахуй байгуулсандаа сэтгэл хангалуун байдаг. Манай аж ахуйг гадаадын мэргэжилтнүүд, ижил төстэй салбарынхан ирж үзээд ”Монголд бас ийм тахианы аж ахуй байдаг юм байжээ” гэж хэлэхийг сонсоод өөрөөрөө бахархдаг.
-Ардчилсан намын ачаар л хүн бүр гадаад паспорттой гэдэг тунхаг үг нээрэн байдаг л даа.
-Наад дээр чинь нэг санаа хэлье. Минийхээр бол тэтгэврийн хүн л гавьяагаараа амьдрах эрхтэй. Бид л үүнийг бүтээсэн юм гээд өмчлөөд байх нь оновчгүй. Мэдээж залуу үедээ ойлгуулж, ярьж хэлж байлгүй л яахав. Тухайн үеийн тогтолцоо ийм байсан юм гэдгийг танин мэдэхүйн хувьд хэлнэ үү гэхээс ийм байсныг би л тэгсэн юм, бид л ийм болгосон юм гээд гавьяагаараа амьдрах гээд хэрэггүй л дээ. Гавьяагаараа тэтгэврийн хүн л амьдарч болно. Тэтгэвэрт гараагүй бол ирээдүйгээрээ амьдар л даа. Хувь хүн ч тэр, нам ч тэр.
Манайхан гэхэд л ардчиллыг өмчлөх гээд байдаг. Уг нь өмчлөөд хэрэггүй байгаа юм. Монголын ард түмэн ардчиллыг өөрсдөө сонгосон юм. Тэрийг сонгоход нь зарим нэг улс манлайлагчаар санаачлагчаар явсан нь үнэн. Гэхдээ тэр нь өмчлөгч гэсэн үг биш. Тухайн үед манлайлагч, санаачлагч байсан нь үнэн байх. Тэглээ гээд ардчиллыг өмчилж болохгүй. Өмчийн эзэн нь Монголын ард түмэн.
-Архангайн Засаг даргын албаа өгчихөөд л бизнесээ эхлүүлсэн үү?
-1990 онд бизнесээ эхэлсэн. Засаг даргын албаа өгчихөөд 2000 онд л хот руу орж ирсэн. Тэрнээс өмнө дандаа Архангайд байсан. Багийн Засаг дарга хийлээ, суманд ажиллалаа, аймгийн Засаг дарга хийлээ, орон нутаг хариуцсан Засгийн газрын реферэнт явлаа. Ерөнхийлөгчийн хөдөө аж ахуй хариуцсан зөвлөхөөр зургаан жил ажилласан.
-Ардын нам бас хувьсгал ялснаас хойшхи цаг үеийг өмчилдөг. Өөрсдийгөө 90 жилийн түүхтэй нам гэж ярьдаг.
-Ардчиллыг Ардчилсан нам өмчлөөд хэрэггүй гэдэг шиг миний өвөг дээдэс хүссэн хүсээгүй ганцхан намын тогтолцооны үед 70 жил амьдарч ирсэн. Тэр үеийг Ардын нам өмчлөөд бас хэрэггүй. 90 жилийн түүхтэй энэ тэр гэж ярих хэрэггүй. Логик талаасаа энэ нь утгагүй санагддаг. Гавьяаныхаа амралтанд гарчихаагүй л юм бол өмнөх түүхээ ярьж өмчлөөд яах юм. Бүтээх ажлаараа л өрсөлдье. Ер нь тэгээд аль нэг үйл явдлыг улс төрийн аль нэг нам өмчлөх нь залуу үед буруу үлгэр дуурайлал үзүүлдэг. Тархийг нь угаана гэж ярьдаг даа. Ардын хувьсгал ч, ардчилсан хувьсгал ч Монголын л түүх шүү дээ. Харин Ардын хувьсгалыг тухайн үеийн МАХН манлайлж байсан, ардчилсан хувьсгалыг тухайн үеийн Ардчиллын төлөөх намууд манлайлж байлаа гэвэл үнэнд ойр. Залуустаа түүхийг буруу логикоор мэдээлж буруу ойлголт өгмөөргүй байна. Фундаментыг нь буруу тавибал хойшдоо засахад хэцүү.
-Та түрүүн хүмүүжил, ёс суртахууны талаар хөндсөнөө тодруулна уу?
-Хамгийн эрхэм дээд юм бол суурь хүмүүжил. Зөв хүмүүжил, зөв төлөвшил. Зөв хүмүүжлийг бодовсролтой хослож байж зөв хүнийг төлөвшүүлнэ. Суурь хүмүүжил муутай хүнд ямар ч сайн боловсролтой байгаад ч ахихгүй дээ. Суурь нь буруу, хүмүүжил нь буруу хүнд их мэдлэг боловсрол “буруугийн ташуур” болно. Суурь хүмүүжилгүй хүн хэдий чинээ мэдээлэлтэй, боловсролтой байна төдий чинээ хорлонтой байж ч болох. Тэр их мэдлэгийг, тэр их боловсролыг буруу тавигдсан суурин дээр ашиглавал маш аюултай. Тийм байх бүрэн нөхцөл бий болчихлоо. Намууд нэр дэвшигчдийг сонгохдоо тухайн хүний боловсрол мэдлэгээс гадна ямар хүмүүжилтэй юм, ямар намтар түүхтэй, удамтай юм, ах дүү амраг садан нь хэр сайн хүмүүс юм гэдгийг их сайн анхаарах хэрэгтэй болж байна. Ноён нуруу, тулх гэдэг юм бол улстөрчийн хамгийн гол шалгуур болох болов уу даа.
-Энэ УИХ-аас ийм шалгуурт нийцэх нь хэр харагдах юм бэ?
-Байна аа, үнэт зүйл, ноён нуруу гулзайдаггүй хүн хэн бэ гэвэл би Гончигоо даргыг хэлнэ. Лүндээ гишүүнийг хэлж чадна. Улстөрждөг байж болно, эцсийн дүндээ улсынхаа төлөө л байх ёстой. Байгалиасаа цаанаасаа ухаантай, ухаалаг, ноён нуруутай хүн гэж байдаг. Тийм хүмүүс л төрийг барьж чадна. Ноён нуруутай, зөв хүмүүжлийг эдийн засгийн боловсролтой хослуулсан хүн улс орны эдийн засгийг сэргээж чадна. Түүнээс биш шоуддаг, мөнгө тогтоодоггүй, мөнгөний үнэ цэнийг мэдрээгүй хүмүүс улс орны эдийн засгийг сэргээж чадахгүй. Ухаалаг шийдвэр гаргаад улс орноо сэргээхэд заавал гурав дөрвөн хэлтэй байх ч шаардлагагүй. Гурав дөрвөн хэлтэй хүнээ л ашиглаад явна уу гэхээс биш бүх зүйл дээр гоц мэдлэг шаардагдахгүй дээ.
-Уг нь манай УИХ-д гайгүй сайн бизнестэй хүмүүс маш олон байна шүү дээ.
-Өөрөө бизнес хийгээд амжилттай яваа хүн олон байна. Гэхдээ тэдэн дотор зөвхөн мөнгөний төлөө явдаг хүмүүс бас байдаг. Тэрийгээ зорилго болгочихсон. Ийм хүмүүс бол төрд ороод хэрэггүй. Тэгээд бас төрд л орвол мөнгөжинө гэсэн хандлага байгаад байна л даа. Харин одоогийн энэ эдийн засгийн хямрал, хомсдол бас нэг талаараа ашигтай байж магадгүй юм. Яагаад гэхээр тийм буруу санаалж төрд орж ирсэн хүмүүст төр баяжих хэрэгсэл чинь биш ээ гэсэн сануулга болж байгаа байх талтай.
-Ирэх сонгуулиар АН нэр дэвшигчдээсээ босго мөнгө авахгүй гэсэн үү?
-Авахгүй.
-Өмнө нь бол 50 саяыг авч байлуу?
-Тийм. Одоо бол нам таны сурталчилгааг хийж өгөхгүй. Та өөрийн сурталчилгааг яаж хийх нь таны асуудал гэж байгаа. Өнгөрсөн хугацаанд бид ийм ажил хийсэн, манай нам ийм мөрийн хөтөлбөртэй оролцоно гэдэг суурийг бол мэдээж тавьж өгнө.
-Босго мөнгө нэг талдаа нэр дэвшигчдийг хазаарлах нэг хэрэгсэл байдаг. Нэр дэвших хүсэлтэй хүмүүст ийм шалгуур тавихгүй болохоор хүссэн нь нэр дэвших гээд, дэвшүүлэхгүй болохоор гомдол нь нэмэгдээд нэг тийм хэцүү байдал үүсдэг шүү дээ. Үүнийг яаж зохицуулах уу?
-Нэр дэвшигчийг сонгохдоо орон нутгийн намын байгууллагуудын саналыг авна. Дунд шатны нам дээр тэр шалгуур нь явагдах байх
-Сонгуулийн хуулиар нэр дэвшигч зөвхөн намын бодлогыг л ярина биз дээ.
-Тийм. Намын бодлогыг ярь, өөрсдийгөө таниул гэж байгаа.
-Одоо УИХ-д байгаа, эсвэл улс төрд олон жил явчихсан хүмүүүст бол боломж байгаа. Түүнээс шинээр орж ирж байгаа хүмүүст сонгуулийн хуулиар хязгаар хийж өгөөд байгаа юм биш үү. Сонгуулийн хууль дээр сурталчилгааны хугацааг багасгахаар шинэ залуус чинь яах юм бэ. Яаж олонд танигдаж, олны дэмжлэгийг авах юм?
-Энэ УИХ-ын гишүүд чинь тухайн үедээ шинэ залуус л байсан юм.
-Тэр үед бол сурталчилгааны хугацаа бараг хоёр сар байсан?
-Нэг удаагийн дайралтаар их улс төрд орно гэдэг өөрөө их ховор үзэгдэл. Зохицохоос л өөр арга байхгүй. Ер нь хүмүүс би л залуу гэдгээр ялархаж болохгүй. О.Магнай гэхэд янз бүрээр л үзэж байна. Уулзалтууд хийж байна, О.Эрдэнэбулган ном бичээд л, ярилцлага өгөөд л явж байна. Хуулийн хугацаа эхлээгүй байна. Тэдэн шиг ажиллах боломж хэнд ч нээлттэй. Нэгдүгээр сарын 1-нээс өмнө сурталчилгаагаа хийгээд байна. Таниулах ажлуудаа тэд ингэж хийж байна. Залуу гэдэг бол нэг талдаа олны танил болж амжаагүй ч залуу нас нь өөрөө маш том пиар шүү дээ.
-Ирэх сонгуулиар танай нам УИХ-д одоо байгаа гишүүдээ ямар ч хаалтгүйгээр нэр дэвшүүлнэ гэж байгаа. Гэтэл энэ УИХ-д дандаа л намынхаа эсрэг юм ярьж байдаг, кноп дарж байдаг хүн ганц нэгээр тогтохгүй байдаг. Тэднийг бас л нэр дэвшүүлэх үү?
-Шийдээгүй л байна. Намын дарга бол УИХ-ын гишүүдийг бүгдийг нь нэр дэвшүүлэх нь зүйтэй гэчихсэн байгаа. Гэхдээ бол эцсийн шийдвэр гаргаагүй байгаа.
Эх сурвалж: Ч.ГАНГЭРЭЛ http://niitlelchid.mn
