Ижил хүйстэн эрчүүд бусдаас илүүтэй Пётр Ильич Чайковскийн хөгжимд зүрхээ өгөн, чих тавин сонсох дуртай байдаг нь зөвхөн түүний сод авьяастай нь холбоотой биш бололтой. Энэ суут хөгжмийн зохиолчийн гайхамшигт бүтээлүүдэд ижил хүйстэн хэмээн бусдаас ялгаварлагдсан нийгмийн нэг хэсэг бүлэг хүмүүсийн хүсэл сэтгэл, далдхан гуниг зовлонгийн мэдрэмж шингэсэн байдаг нь тэднийг ийн татдаг ажээ. Тэгвэл энэ мэдрэмжийг тэр хаанаас олж мэдсэн байх вэ.
П.И.Чайковский ижил хүйстэн байсан гэдгийг бараг түүнийг нас барсан үеэс л шивэр авир ярилцаж эхэлсэн байдаг. Гэвч Орос орны бахархал болсон суут хөгжмийн зохиолчийн нэр алдрыг эцсийг нь хүртэл хамгаалах гэсэн Зөвлөлтийн эрх баригчдын бодлогоос болоод П.Чайковскийн хувийн амьдралын үнэн түүх олон арван жил дарагдсаар өнөө хүрчээ. Даравч далдайна гэгчээр Оросын нууц шахуу байсан П.Чайковскийн бэлгийн чиг хандлагыг тойрсон үнэн худал нь үл мэдэгдэх мэдээлэл ЗХУ нурж, тус улсын түүхчид баруунд гарснаар олон нийтэд тарсан юм.
Чайковскийг ижил хүйстнээ сонирхдог болоход нь түүний багадаа сурдаг байсан хөвгүүдийн сургуулийн дотуур байрны амьдрал, багад нь орхиж одсон ээжийнх нь үхэл их нөлөөлсөн гэдэг. Гэвч ижил хүйстэн байна гэдэг дадал зуршлаар биш ихэнх тохиолдолд төрөлхөөс заяасан бэлгийн чиг хандлага байдаг учир П.Чайковскийг энэ хоёр л шалтгаанаас болоод гей болсон гэж ойлгож болохгүй.
Түүний ах ч бас ижил хүйстэн байжээ
Ирээдүйн хөгжмийн зохиолч дунд сургуульд байхдаа эрэгтэй хүүхдүүдтэй их л дотно найзууд байж. Тэдний сургуульд дээд, доод ангийн сурагчдыг хооронд нь ярихыг хориглодог байхад доод ангийнхаа Сергей гэдэг хүүтэй сугадалцан авахуулсан зургаа П.Чайковский нандигнан ширээн дээрээ тавьдаг байснаас бодвол тэрээр хар багаасаа л “цэнхэр” хайр дурлалтайгаа учирч, түүнийгээ төдий л нууж хаая гэж боддоггүй, тэрүүхэндээ эрхэмлэдэг байсан бололтой. Гэхдээ гей гэдгээ хэзээ ч нууж байгаагүй ахыгаа бодвол тэр алс ирээдүйгээ ч, алдар нэрээ ч бодоод өөрийгөө илчилж, эрх чөлөөтэйгөөр амьдарч чадаагүй юм. Харин түүний ах Модест ижил хүйстэн гэдэг нь хүн бүхэнд илэрхий байснаар зогсохгүй, 17 жил хамт амьдарсан найз залуутай хүртэл байсан гэдэг. Хоёул ижил хувь заяатай ч түүндээ хоёр тэс өөрөөр ханддаг байсан ах дүүс бие биедээ их л ханьж болж, П.Чайковский хэнд ч дэлгэж чаддаггүй нууцхан зовлонгоо түүнд л ярьдаг байж. Чухамдаа ахдаа зовлонгоо тоочсон тийм захидал нь хожим олон нийтэд дэлгэгдсэнээс л их хөгжмийн зохиолчийн далд амьдрал ил болсон билээ. П.Чайковский 1877 онд хуримаа хийхээс өмнөхөн ахдаа ийм нэгэн захидал бичсэн нь хойч үеийнхэнд өөрийгөө илчилж өгсөн баримт болон үлджээ.
Хуурамч гэрлэлт
“Би одоо амьдралынхаа хамгийн шийдвэрлэх үед ирээд байна. Би гэрлэхээр шийдсэн. Үүнээс өөр арга байхгүй. Би гэрлэх ёстой. Зөвхөн өөрийнхөө төлөө бус, чиний төлөө, хайртай хүмүүсийнхээ төлөө би хуримаа хийх ёстой. Бид өөрсдийн аз жаргалд саад болж байгаа нийгэмд үл зохилдох энэ байдлынхаа эсрэг хоёулаа хамаг чадлаараа тэмцэх ёстой гэж би бодно. Хэдийгээр үзэл бодол нь надад огтхон ч хамаагүй боловч байр сууриараа надад болон миний ойр тойрны хүмүүст гай болох хүмүүсийн амыг таглахын тулд би гэрлэнэ. Гэвч энэ ямар зовлонтой болохыг чи мэднэ дээ” гэж тэрээр бичснээс үзвэл тэрээр төрөлхийн бэлгийн чиг хандлагаа дарж нуух гэж оролдож байсан нь харагдана.
П.Чайковский 1878 онд Антонина Мильюкова гэдэг өөрт нь сэтгэлтэй шавь бүсгүйтэйгээ дэр нэгтгэжээ. Гэвч гэрлэлт түүний сэтгэл санааг ёстой л сүйрүүлэх шиг болж, хэдхэн сарын дараа сэтгэлийн гүн хямралд орсон П.Чайковский Швейцари явж эмчлүүлж байжээ. Ингэж явахдаа тэр эхнэртээ хамтын амьдралаа төгсгөе гэхээс өөр үг хэлж чадахааргүй сэтгэлзүйнд хүнд байдалд ороод байж. Энэ бүхний эцэст тэд албан ёсоор гэр бүлээ цуцлуулаагүй ч тусдаа амьдарч, эхнэр нь өөр эрийн гурван хүүхдийг төрүүлсэн байдаг.
П.Чайковский гадаадад хэсэг хугацаагаар эмчлүүлж байхдаа ахдаа бичсэн дараахь захидлаас төрөлхийн мэдрэмжээ хүчээр дарах гэж оролдоод эцэст нь хувь тавилантайгаа эвлэрч, бууж өгсөн нь харахад илхэн.
“… Амьдрал минь эргээд хэвийн байдалдаа орж, бүх шархыг минь анагаах цаг хугацаа олдсонд талархаж сууна. Би одоо солиорлоос бүрэн ангижраад байна. Энэ бүхний эцэст, хүн байгалиас заяаснаас гажиж, өөрөөр амьдрах гэдэг хамгийн үр дүнгүй зүйл гэдгийг ойлголоо…” гэж бичсэн байна.
Дээрх хоёр захидал л П.Чайковскийн тухай үнэнийг бүрэн илчлэх хангалттай баримт болно гэж түүний намтар судлаач Александр Познанский үзсэн байдаг. Тэрээр их зохиогчийн намтрыг судалж байх явцдаа дээрх захидлуудыг олж үзэн, англи хэл рүү хөрвүүлэн нийтэд хүргэснээр томоохон шуугиан дэгдээж байсан юм.
Бүтэлгүй, хуурамч гэрлэлт П.Чайковскийд хүндээр тусч, сэтгэлийг нь шархлуулсан ч уран бүтээлд нь харин ч эсрэгээр сайнаар нөлөөлсөн гэдэг. Тухайн үед бичиж байсан “Евгений Онегин” дуурь болон “Дөрөвдүгээр симфони”-д нь түүний хувийн амьдралаас үүдсэн сэтгэлийн хөдлөл илрэн гарч, илүү амьд болгосон гэж хөгжим судлаачид ч хэлдэг. Хайрт Онегинаасаа татгалзсан хариу аваад Татьяна хэрхэн зовж шаналж байгааг харуулсан “Захидлын хэсэг”-ийг бичих тэр үед П.Чайковскийг хайртай шавь А.Шиловский нь орхиж, эхнэр авсан үе давхацжээ. Хайртай хүндээ үл тоогдож, бусдад алдсан тэр мэдрэмжээ тэрээр Татьянагаар дамжуулан илэрхийлж, бас өөрөө ч эмэгтэй хүнтэй гэрлэе гэдэг шийдвэр гаргахад хүрчээ.
П.Чайковскийн агуу хайр дурлал зээ дүү нь байжээ
Нэгэнт төрөлхийн хүсэл сонирхлыг хүчээр дарж чадахгүйгээ ойлгосон хөгжмийн зохиолч гэр бүлийн амьдралаа орхисны дараа жинхэнэ хайр дурлалтайгаа учирчээ. Гэвч хамгийн хачирхалтай нь, түүний хайрыг татсан хүн нь түүний зээ дүү Владимир Давидов буюу П.Чайковскийн дууддагаар Боб хэмээх залуу байлаа. Украины Каменкад байх дүү охиныдоо зун очиж амардаг П.Чайковский өсөх идэр насандаа яваа хүүд нь дурласнаар түүний “агуу” хайр дурлалын түүх эхэлжээ. Тэр бол 1880-аад оны сүүл үе бөгөөд П.Чайковский зээ дүүдээ бусдаас илүү онцгой анхаарал халамж тавьж, гадаадад тоглолтоор явахдаа бушуухан харихын түүс болдог байсан гэдэг. Энэ нь түүний Бобд бичсэн захидлуудаас илэрхий байдаг.
1893 оны тавдугаар сард П.Чайковский Лондонд байхдаа Бобод илгээсэн захидалдаа “Энэ цаас чиний гарт хүрнэ гэж бодох тэр агшинд зүрх сэтгэл минь баяраар бялхаж, нүдэнд минь нулимс хурах юм” гэж бичжээ. Энэ мэтчилэн зээдээ өдөр алгасахгүй бичдэг байсан, хайрыг нь илчилсэн захидал өчнөөнөөрөө бий.
1891 оны тавдугаар сарын 2, Нью-Йорк
Өнөө орой би Балтиморт том хүлээн авалттай. Маргааш энд, нөгөөдөр Вашингтон, тэгээд Балтимор гээд миний бүх тоглолтыг төлөвлөчихсөн байгаа. Энэ бүхний эцэст 21-ний өглөө би аз жаргалтайгаа учрах нь. Энэ захидлыг хүлээн авснаас чинь долоо хоногийн дараа би яваад очно. Тэр мөч төсөөлж чадамгүй аз жаргалтай санагдах юм.
1891 оны зургадугаар сарын 25, Москва
Боб, амласан ёсоороо би хийж буй бүхий л зүйлээ чамд бичих юм. Би өчигдөр орой балетаа бичиж дууслаа. Энэ их ажил, унших зүйлээс болоод толгой маш ихээр өвдөж, шөнө унтаж чадахаа болилоо. Ингэсээр байвал Петербург шиг газар амьдрахад хүрч магадгүй нь. Би чиний юу хийж байгааг мэдэхийг хүсч байна. Ядаж хэдхэн үг ч болов бичээч…
1891 оны долдугаар сарын 22, Каменка
Би Каменкад ирчихлээ. Чиний захидлаас энд ирэх хүсэлтэй байгаа чинь мэдлээ. Надад ч бас чамайг харах сан гэсэн хүсэл асар их байна.
1892 оны арванхоёрдугаар сарын 24, Парис
Парист ирсэн нь ёстой л цагийн гарз боллоо. Энд ирсэн анхны өдрөөс л гуниглаж эхэлсэн. Би үргэлж л чиний тухай бодож, зүүдлэх юм. Зүүдэнд минь чи гунигтай, сэтгэлээр унасан харагдахад би чамайг улам ихээр хайрлаж байна. Бурхан минь, минут бүрт би ганцхан чамайг л харахыг мөрөөдөж сууна.
Зарим нэг уйтгартай лекцийнхээ үеэр ч болов надад захидал бичээрэй. Чамайг галзууртлаа санаж байна.
1892 оны арванхоёрдугаар сарын 28, Берлин
Би одоо ч Берлинд байсаар л байна. Гэвч ажлаа дуусгах гэж яарсангүй. Учир нь, надад тийм эрч хүч алга. Би бодоод л, бодоод л юу хийхээ шийдэж чадахгүй байна. Энэ бүхнийг яагаад бичээд байгаа юм гэж чи гайхаж байна уу. Ердөө л чамтай аль болох удаан ярилцах гэж тэр шүү дээ. Хэрэв намайг хүслээ хэл гэвэл энэ бүхнийг орхиод, шуудхан гэртээ харимаар байна гэж хэлэхсэн.
1893 оны хоёрдугаар сарын 11, Москва
Хэрэв чи бичихийг хүсэхгүй байгаа бол ядаж нэг цаасны буланг дугтуйнд хийгээд надад илгээсэн ч би баярлах болно. Надад нэг шинэ симфонийн санаа төрсөн. Тэр симфонио би “Програм симфони ¹6” гэж нэрлэнэ. Энэ симфонийн санаа миний сэтгэлийг их хөдөлгөж, би аяллын турш уйлж явсан. Эхний хэсэг нь дөрвөн өдрийн дотор бэлэн болно. Харин бусад хэсгийг би толгой дотроо цэгцэлчихсэн байгаа. Би захидлаа коллежийн чинь хаягаар явуулж байгаа ч хэн ч үүнийг уншаасай гэж бодохгүй байна. Ингэхэд энэ бүхэн чамд сонирхолтой байгаа болов уу. Надад заримдаа чи энэ бүхнийг ер сонирхохгүй, надтай сэтгэлээ хуваалцах дургүй байх шиг санагдах юм.
1893 оны наймдугаар сарын 3, Клин
Чамд зориулсан симфони маань урагшилж л байна. Аялгуундаа би сэтгэл хангалуун байгаа ч хөгжмийн зэмсэг нь төдий л сэтгэлд хүрэхгүй юм. Хүмүүст тийм ч гайхалтай санагдахгүй байж болох ч энэ симфони бол миний хамгийн шилдэг бүтээл гэж би хэлнэ. Хөгжмийн хүүхдүүдээсээ би түүнд л хамгийн хайртай.
П.Чайковский нас барахаасаа хэдхэн хоногийн өмнө бичиж дууссан хамгийн сүүлчийн уран бүтээл болох ¹6 Симфони буюу хожим ахынх нь өөрчилсөн нэрээр бол “Патетический” хэмээх симфонио Бобд зориулсан юм. /Суут хөгжмийн зохиолчийн хайрлаж явсан Боб түүнийг нас барсны дараа музейнх нь тайлбарлагчаар ажиллаж байгаад 35 насандаа амиа егүүтгэсэн байна./
Ижил хүйстэн гэдэг нь олонд илрэхээс болгоомжилж тэр амиа хорложээ
П.Чайковский “Патетический” симфонио олонд хүргэхээс хэдхэн хоногийн өмнө буюу 1893 оны арваннэгдүгээр сарын 6-нд таалал төгссөн юм. Хөгжмийн түүхэнд түүнийг түүхий ус ууснаас болж холер тусч, нас барсан гэдэг. Зохиомол түүхээр бол арваннэгдүгээр сарын 2-нд ахындаа ирээд байхдаа түүхий ус уусан П.Чайковский удалгүй, бөөлжиж суулгаж, бөөрний дутагдалд орж хүндээр өвчлөөд нас барсан гэнэ. Харин түүний үхлийг тойрсон элдэв явдлууд, тухайн үеийн гэрчүүдийн хэлж ярьж байснаас П.Чайковский яавч халдварт өвчнөөр нас бараагүй гэдэг нь тодорхой ойлгогдохоор байдаг. Тухайлбал, түүнтэй салах ёс гүйцэтгэхээр ахынх нь байранд хэдэн мянган хүн ирэхэд холер гэдэг аймшигт халдварт өвчнөөр нас барсан хөгжмийн зохиолчийн цогцсыг тэднээс тусгаарлаагүйгээр барахгүй зарим хүмүүс гарыг нь үнсч байсан гэдэг. Хэрэв тэр үнэхээр халдварт өвчнөөр нас барсан бол ингэж хөл хөдөлгөөн болж, олныг ойртуулахгүй ч байсан нь тодорхой. Олны энэ таамаг сэжиг дээр П.Чайковскийн биед задлан шинжилгээ хийсэн эмч Василий Бертенсоны гаргасан “Чайковский өөрийгөө хордуулж үхсэн” гэдэг яриа улам хүч өгч, суут хөгжмийн зохиолчийг үхэлд хүргэсэн шалтгааныг олох түүхчдийн эрэл эхэлсэн байна. Ингээд эрлийн эцэст П.Чайковский амиа хорлохоос өөр аргагүй нөхцөл байдалд орсон байсныг илрүүлж чаджээ.
Санкт -Петербургийн Хууль зүйн сургуулийн хуульч байсан Александр Войтов 1913 онд үнэн түүхийг Николай Жэкоб гэдэг хуучны нэг хүнээс олж мэджээ.
1893 оны намар гүн Стойнберг Фермор эзэн хаанд захидал бичиж, П.Чайковскийг шийтгэж өгөхийг гуйжээ. Түүний ач хүүг П.Чайковский уруу татаж, бэлгийн гаж буруу зуршилд оруулсан хэмээн тэр гомдол мэдүүлсэн байна. Тэрээр энэ захидлаа эзэн хааны ордон руу илгээхдээ дээрх Николай Жэкоб гэдэг хүнээр хүргүүлсэн нь хожим П.Чайковскийн үхлийн тухай үнэн түүхийг бидэнд хүргэх боломж олгожээ. 
Нэгэнт дээдсийн чихэнд хүрсэн П.Чайковскийн “нүгэлт” үйлдлийг нууцаар шүүх хурал таван цаг үргэлжилсэн гэдэг. Тэр шүүх хурлаас цонхийсон цагаан царайтай гарч ирсэн П.Чайковский гэртээ очоод дөрөв, таван өдрийн турш гадагш цухуйлгүй өрөөндөө бүгжээ. Энэ хооронд гэрээслэлээ ч бичиж амжсан П.Чайковский шүүхээс түүнд тулгасан “чимээгүйхэн өөрийгөө хороо” гэсэн шийтгэлийг гүйцэтгэж, хор уун амиа хорложээ. Энэ явдлаас хоёр хоногийн дараа л П.Чайковскийг “зуурдаар” нас барсан гэдгийг олон нийтэд мэдэгдсэн байна.
Агуу хөгжмийн зохиолчийн үхлийн тухай энэ үнэнийг ЗХУ-ын хөгжмийн сургагч Александр Орлова 1979 онд АНУ-д цагаачлан гарсан хойноо нийтэд илчлэн бичжээ. Түүний нийтлэлийг уншсан П.Чайковскийн төрөл садангийн хүн болох нэгэн эмэгтэй энэ гарцаагүй үнэн түүх хэмээн баталж, захидал бичсэн удаатай гэнэ. П.Чайковскийн төрөл Наталья Кузнецова гэдэг тэр эмэгтэй эмээгээсээ энэ тухай сонсч байснаа хэлсний дээр хөгжмийн зохиолчийг нас барсны дараа эзэн хаан III Александраас гүн Стойнбергт илгээсэн П.Чайковскийн буруутайг нотолсон захидлын тухай ч ярьж өгсөн байна.
Өөр баримтууд
П.Чайковский ижил хүйстэн байсан гэдгийг түүний 13 жилийн турш холбоотой байсан хатагтай Надежда вон Мекээс жишээ аван няцаах түүхчид байдаг. Гэвч нөхрөөсөө асар их хөрөнгө өвлөн авсан бэлэвсэн хатагтай Мек бол П.Чайковскийн үнэнч шүтэн бишрэгч нь байсан учир нэг талаас түүний ивээн тэтгэгч, нөгөө талаас дотны зөвлөх, анд найз төдий л байсан гэдгийг тэмдэглэх хэрэгтэй.
