Өвөөгийнхөө гэр рүү дэндүү их яаран гүйх шахуу явсаар арай хийж ирлээ. Байшингийнх нь хаалгыг татаж үзвэл цоожтой байв. Цонхоор харахад эмээ маань ганцаараа өвөөгийн зурагны өмнө бадамлах зулын гэрэлд толгойгоо гудайлган суугааг хараад нулимс өөрийн эрхгүй цийлэгнэж, зүрх шимшрэв. 60-аас ч илүү жилийн амьдралаа хамтдаа туулсан хоёр азай буурлын минь нэгийг хорт хавдар гэгч өвчин энэ хорвоогоос аваад явснаас хойш эмээгээ гэртээ ганцаараа өдрийг яаж өнгөрүүлж байгаа бол гэхээс л сэтгэл өвдөж гэр рүүгээ яаран тэмүүлсэн минь энэ.
Насаараа архи, тамхи хэрэглэж үзээгүй 80 гарсан өвөө маань бие нь өвдөнө гэж бараг л үгүй. Хоёр жил орчмын өмнө гэнэтхэн л би эмнэлэг явмаар байна, бие хөндүүрлээд гэсээр ээжийг минь дагуулаад Баянзүрх дүүргийн эмнэлэгт үзүүлсэн. Эмч элэгний хавдартай байж магадгүй ХСҮТ-д зургийг нь авахуул гэснээр эхний оношоор бүх зүйл тодорхой болов. Хэд, хэдэн газраа үсэрхийлсэн хавдар байна, найдваргүй. Настай хүн юм чинь үлдсэн хугацаанд сайхан асарч халамжил гэдэг үгийг ээж минь сонсоод гарч ирэх нь тэр. Өдөр бүр л үхэл, амьдралын төлөө тэмцэж буй өвчтөнүүдтэй өнөөдрийг хүртэл 32 жил нүүр тулсан сувилагч ээжийнхээ ухааныг бодохоор одоо ч баярладаг. Ээжийн минь ачаар өвөөгийн наслах нас жилээр уртассан байх гэж боддог юм. Учир нь, өвөөд маань хорт хавдартай гэдгийг нь битгий хэлээрэй гэж эмчээс нь гуйсан аж. Элэгний шинжилгээ жаахан өөрчлөлттэй гарчихаж, хамаагүй эм тариа хэрэглэж болохгүй, гам сайн бариарай гэж хэлсэн гээд өвөө маань гэртээ ирсэн дээ, тэр өдөр.
Ээж маань ч хорт хавдар гэдгийг нь эмээд болон үр хүүхдүүдэд нь хэлэхгүй нэлээд хэдэн сар нуусан юм. Хүн гэдэг сэтгэлийн амьтан гэсэн үгэнд би лав итгэдэг. Хорт хавдартай, найдваргүй болчихсон тохиолдолд тухайн хүнээс нууж байгаасай гэж хүсмээр байна. Бид ч мэдэхгүй, хорт хавдартай өвөө маань юунд ч санаа зовж шаналахгүй явсаар цаг хугацаа ч хурдан өнгөрөв. Цагаан сараас хойш л зуны дэлгэр цагийг өвөө маань харах болов уу гэж сэтгэл түгшиж явсаар юутай ч зургадугаар сартай золгосон. Тэр үеэс өвөөгийн маань бие чилээрхэж, тамирдаж сульдаад эхэллээ. Эмнэлэгт хэвтмээр байна гээд ундууцаж эхэлсэн ч ор олдохгүй байна гэж бид хуурсаар л. Наадмын дараанаас эхлээд өдөр бүр хөдөлгөөн нь багассаар сүүлдээ хэвтэрт орж, сэтгэл санаагаар ч уначихав уу бие нь дорхноо муудчихав. Орныхоо хөлнөөсөө бүс уяж, түүнээсээ татан өндийж суухаар тэмцэж байгааг нь өдөр бүр харахаар үнэхээр өрөвдмөөр. Зовж шаналж буйг нь харах тусам архи тамхи хэрэглэдэггүй хүн яахаараа элэгний хорт хавдартай болчихдог байна гээд гомдох үе зөндөө. Ээж маань “Харин ч өвөө чинь архи, тамхи хэрэглэдэггүй байсан тулдаа өдий зэрэгтэй байгаа юм” гэж тайвшруулна.
Элгэнд удаан хугацаагаар үйлчилсэн химийн хортой бодис болон архаг ужиг өвчнүүдийн улмаас элэгний өмөн буюу хавдар үүсдэг байна. Элэг том цул эрхтэн учраас хавдар таван см-ээс бага голчтой хэмжээтэй үед ямар нэгэн зовиур, шинж тэмдэг илэрдэггүй аж. Элгэнд хэд, хэдэн хавдрын зангилаа үүсч болох төдийгүй цусаар дамжин өөр эрхтнүүдэд тархдаг байна. Өвөөгийн минь бие зовиургүй байснаа нэг л өдөр хөл нь хавагнаж ямар ч мэдээгүй болчихов. Эцэж турсан хөлний тавхай нь памбайтлаа хөөж хөхөрч, сүүлдээ нүүрийг нь нойтон салфетикаар арчихад хүртэл ёолж эхлэв. Аргаа барахдаа хөөрхий минь үүнээс илүү битгий зовоосой билээ гэж дор бүрнээ залбирцгаана. Хэдэн хором ч гэсэн амьд байгаасай гэж бодох ёстой байтал зовохыг нь харахгүйн тулд өөр зүйлийн тухай бодох тэр агшин хамгийн аймаар.
Хорт хавдрыг яг л энэ хоромд үнэхээр үзэн ядмаар, түүний өмнө өөрийн эрхгүй сөхөрмөөр. Хорвоогоос одох тэр мөчид хэрхэн зовсныг нь харсан болохоор нулимс хүртэл гардаггүй юм билээ. Аав маань элэгний циррозоос болж бас л биднийг орхиод явсан. Тэр үед ээж маань дөрвөн хүүхдээ дагуулж элэгний “В”, “С” вирусийн шинжилгээ хийлгэж байснаас хойш долоон жил өнгөрчихжээ. Ер нь, 40-өөс дээш насныханд элэгний “В”, “С” вирус илэрсэн тохиолдолд зургаан сар тутамд элэгний эхо, цусанд хавдрын маркер илрүүлэх шинжилгээ өгч байх хэрэгтэйг эмч нар зөвлөдөг. Гэхдээ хорт хавдар залуужиж байгааг албаныхан сануулж байгаа. Яагаад гэвэл согтууруулах ундаа, хоолны дэглэм, эмийн бэлдмэл, вирусын халдвар, ахуйн химийн бодисууд, орчны бохирдол нийлээд хорт хавдрыг үүсгэж байгаа учраас хэнийг ч ялгахгүй. Ядаж л цусны дэлгэрэнгүй шинжилгээг өгөхөд ганцхан цагийн дараа таны бие махбодид болохгүй байгаа бүх зүйл урьдчилсан байдлаар гараад л ирнэ.
Дэлхийн хорт хавдрын судалгааны сангийн тайланд хорт хавдраас сэргийлэх хамгийн зөв арга нь амьдралын эрүүл хэв маяг гэж дурджээ. Энэ нь хорт хавдрын бүх тохиолдлын 25 хувь сэргийлэхэд тусална гэж судлаачид санал нэгджээ. Манай улсад элэгний хорт хавдар нийт өвчлөгдсийн 40 хувийг эзэлж толгой цохиж яваа.
Миний үзсэн зовлон өчнөөн айл гэрт давтагдаж байгаа гэж бодохоор л хэцүү. Ээж, аав, эмээ, дүү нь хорт хавдар болчихож гэдэг яриа хаа сайгүй сонстох бүрт битгий зовж шаналаасай л гэж юун түрүүнд бодогддог. Хорт хавдрын хар гайгаар бус хорвоогийн жамаар зулын гэрэл бадамлаж байвал гэж хүссэндээ зүрхээ шимшрүүлэн байж үүнийг хөндөн бичлээ.