Монгол үндэстэн гэж угаасаа байгаагүй, энэ нэр бол улс төрийн нэр томъёо гэж чингис судлаач, академич Анатолия Оловинцов баталж байна. Түүнийхээр бол XIII зуунд евразийн уудам талд түрэгүүд амьдарч байсан, тэдний нэг нь Чингис хаан гэнэ. Тэд дотроо олон овог аймагт хуваагдаж байгаад хожим нь цуглаж нэгдсэн улсаа байгуулсан байна. Чингис хаан тэр улсаа “мөнхийн дайчин” гэсэн утгатай “Монгол” хэмээн бэлгэдэн нэрлэсэн гэнэ. Түүнтэй хийсэн ярилцлага.
-Анатолий Григорьевич, та яагаад Чингис хааныг түрэг хүн гэж үзэж байгаа юм?
-Би түүхийн олон баримт бичгийг удаан хугацаагаар судалсныхаа үндсэн дээр ийм дүгнэлт хийж байгаа юм. Гэхдээ өөрсдөө шүүцгээ. Түүхэнд монгол хэл дээр бичсэн нэг ч үг байхгүй, харин түрэг хэлээр бичсэн нь хангалттай их. Чингис хаан тэдний ойрынхны барууны хаадтай харилцсан бичиг захидлууд бүгд түрэг хэл дээр хадгалагдаж үлдэж. Түүний хойч үе Хубилай хааны илгээлт, Төв Азийн хэд хэдэн хааны захидлууд нь түрэг хэлээр, эртний уйгур бичгээр бичсэн байдаг. Үүнээс гадна Чингис хааны амьд ахуйд нь үйлдсэн чулууны бичээсийг түрэг хэлээр бичсэн нь өнөө хүртэл хадгалагдсан байна. Үнэхээр тэр үед монгол хэл байсан л юм бол Чингис хаан яах гэж түрэг хэлээр ярьж, түргээр бичсэн юм.
-Тэгвэл тэр үед монголчууд хаанаас гараад ирэв?
-Ийм угсаатан ерөөсөө байгаагүй. “Монгол” гэдэг нэр чинь улстөрийн нэр. Өөрөөр хэлбэл АНУ-д америк үндэстэн байдаг гэдэг шиг л зүйл. Ямар юмных нь америкчууд. Энэ бүх хүмүүс чинь нэгэн цагт тухайн үеийнхээ англи, африк, итали зэрэг хүмүүс шүү дээ. Өөр бас жишээ ч байна. Өмнө нь бид бүгд л зөвлөлтийн ард түмэн гэдэг байлаа, гэтэл хэн ч зөвлөлт хэлээр ярьдаггүй л байсан биз дээ. Казах нь казахаар, орос нь оросоор л ярьж байсан.
Чингисийн үед евразийн тал нутагт бүхэлдээ түргүүд байж тэд нь татар, жалайр, найман гээд хуваагдаж байж. Нэг удаа Чингис хаанд хятадын элчин сайд Мэнхүн ирэхэд эзэн хаан өөрөө байсангүй, ан авд явсан байж гэнэ. Элчин сайд Чингис хааны нөхөр Мухулайтай ярилцаж “Чи хэн бэ” гэж асуухад тэр нь “Би татаар хүн” гэж хариулсан тухай түүх бичигт байна. Татаарчууд тэр үед их л хүндтэй байсан хэрэг.
Ийм байдлаар Чингис хааныг эргэн тойронд янз бүрийн үндэсний хүмүүс байж. Чингис хаан тэгээд өөрийн улс байгуулахдаа энэ хүмүүсийг нэгтгэж, нэг ард түмэн болгожээ. Харин улсаа юу гэж нэрлэх вэ, аль үндэстнийх нь нэрийг өгөх вэ гэсэн асуулт гарч ирсэн. Ингээд хамгийн нийтлэг Монгол гэж нэрлэсэн. Энэ нь “Мүнхэ” + “кол” буюу “мөнхийн дайчин” гэсэн утгатай үг.
-Тэгээд одоо монголчууд түрэг хэлээр ярьдаг хэрэг үү?
-Үгүй. Өнөөгийн халх-монгол хэл чинь XYII зуунд, тэднийг манжууд эзлэх үеэр төлөвшсөн хэл. Бод л доо, Чингис хаан, түүний хүүхдүүд Дундад Ази, Кавказад аян дайн хийхдээ монголын иргэдийн бараг талыг нь авч явсан. Монголчууд хятадыг эзлээд хөөгдөх хүртлээ тэнд 100 жил эрх барьсан. Хятадууд хоёр ч удаа монголыг цэвэрлэж, хүн амыг нь цөөлж өгсөн. Дараа нь Чингис хааныг нас барсны дараа бага хаадууд нь эрх мэдлийн төлөө өөр зуураа байлдсан шүү дээ. Энэ бүхний үр дүнд XYII зуун гэхэд энэ улсад үндсэн хүн амаас нь ердөө л 60 мянган хүн үлдэж, тэд нь түргээр ярьж байж. Энэ үед манжууд Монголыг эзлэхэд яриа хэл нь түргээс өөр байлаа. Ингээд нэг үе өнгөрөхөд тунгус-түрэг-манж хэл төлөвшсөн нь өнөөгийн халх-монгол хэл байгаа юм.
Дээр үед монголчууд тэнгэрийн шүтлэгтэй байсан бол дараа нь бурхны шашныг авсан. Энэ бол тэднийг манжуудтай холбож байгаа ганц зүйл. Тэр цагт авьяаслаг залуу монголчууд төвд рүү явж тэнд төвд, түрэг хэл үздэг байсан байна. Энэ хүмүүс эргэж ирээд өнөө хүртэл бидэнд үлдэж хоцорсон зохиол бичээсийг бичдэг байж л дээ. Тэд бүр хятад галигаар ч бичдэг байсан, гэхдээ түрэг хэлээр бичиж байсан болохоор эрдэмтэд үүнийг нь хөрвүүлэх гэж бараг 30 жил зарж байсан юм шүү дээ.
-Эргээд Чингис хааныхаа тухай ярья. Үнэхээр тэр казах хүн байсан юм уу?
-Яг одоо шүүн тунгаахад хэцүү. Би бол түүнийг заавал өөрийнхөө үндэстэн болгох гэж тэр бол казах хүн байсан гэж хэлмээргүй байна. Гэхдээ гаргалгаа хийх гээд үзье л дээ. Татарууд, эсвэл якутууд ч юм уу, Чингисийг өөрийнх нь үндэстэн байсан гэдэг л дээ. Гэхдээ энэ бол буруу, Чингис хаан бол түрэг хүн. Яахав тухайн үед өөрийн улсаа байгуулаад, монгол болоод л энэ улсын нутаг дээр амьдарсан, тэндээ өөрийгөө оршоосон хүн.
-Казахууд тэгэхээр монголчуудтай цус холилдоод ийм хар үстэй болсон хэрэг үү, та бол өмнө нь шар царайтай байсан гэж байна уу?
-Чингис хааныг нас барснаас хойш 250 жил болоод Казахын хаант улс бий болсон юм. Тэр үед казахууд үнэхээр шар царайтай байсан л даа. Казахын хаадын нэр, ухаандаа Кенесар гэдэг чинь “кене” буюу бясаа, “сары” буюу хонгор гэсэн үг. Түүхэнд Тогум гэж хаан байсан. 9 хүүтэйгээ хамт тулалдаж яваад амь алдсан хаан. “Тогыз сары” гэдэг нэр чинь есөн хонгор гэж байгаа биз дээ.
Цус холилдсон ч монголчуудтай биш хятадуудтай холилдсон юм л даа. Түрэгийн хаан Модэ гэж байсан. Тэр хаан Хятад руу дайрч, Хятадын цагаан хэрмийг давж байж. Тэндээс түрэгүүд юу сонирхсон бэ. Мэдээж цай, бүс даавуу, залуу охид. Тэгээд л мянга мянган залуу охидыг олзлон авчирсан. Тэд нь хүүхэд төрүүлсээр цус холилдож эхэлсэн. Ийм явдал хятадад бараг мянган жил үргэлжилсэн. Энэ явцад л казахуудын гадаад төрх шар хонгороосоо хөрслөг бор болж өөрчлөгдсөн хэрэг.
Джамиля КАРИМОВА казахын http://megapolis.kz сайтад долдугаар сарын 02-ны өдөр нийтэлжээ.
