Өрнөдийн орнуудын өндөр хөгжөл зээлээр “амилсан” гэдгийг сонссон ч монголчууд “Өргүй бол баян” хэмээн өөрийгөө өмөөрч, хөгжлөөс зугатаж явсан нь саяхан. Гэтэл зээл гэдэг нь муу зүйл биш, зөв ашиглавал хэн хэндээ ашигтай, хувь хүн, албан байгууллага байтугай улсыг ч хөгжилд хөтлөх зам болохыг өдгөө ухаарчээ. Өргүй хүн, аж ахуйн нэгж ховордож, бүгд л байшин, машин, гар утас, цахилгаан бараагаа моргейж, лизинг, ипотекийн зээлээр “өөрийн” болгоод байна. Товчхондоо, 2.7 сая монголын дийлэнх нь зээлдэгч гэсэн үг. Хамгийн сүүлийн үеийн мэдээллээр Монгол Улсын зээлийн өрийн үлдэгдэл нь 8.6 их наяд төгрөгт хүрчээ. Үүний 94.6 хувь нь хэвийн буюу ямар ч асуудалгүй үргэлжилж буй юм. Харин бусад нь хугацаа хэтэрсэн, найдваргүй зээл болохыг Монголбанк мэдээлэв. Төв банкны харьяанд ажиллаж буй Зээлийн мэдээллийн сангаас эдгээр баримтыг түүвэрлэн, тооцоолжээ. Зээлийн орчин, оролцогчдыг тухайн улсын хэмжээгээр нэгтгэсэн уг санд зарим хүний нэр “хараар” тэмдэглэгдсэн нь цөөнгүй. Тодруулбал, зээлээ эргэн төлөх хугацаагаа хэтрүүлсэн, мөнгөө төлөөгүй гэх тодотгол таныг эргэлзээтэй зээлдэгч болгон “харлуулдаг” хэрэг.

Өнөөдрийн байдлаар Мон­голд 13 арилжааны банк, 195 банк бус санхүүгийн бай­гууллага, 160 гаруй хад­га­ламж зээлийн хоршоо ажил­лаж иргэдэд албан ёсоор зээл олгож байна. Тэд Төв бан­кинд байршиж буй зээлийн мэдээллийн сантай гэрээ бай­гуулж, харилцагчдын зээлийн түүхийг тогтмол нийлүүлж байх гэрээ байгуулан ажил­ла­даг тул албан ёсны зээл­дүү­лэгчээр нэрлэж буй юм. Лом­бард, хувь хүмүүсийг албан бус зээлдүүлэгч гэж болно. Дээр дурдсан зээл олгодог 300 шахам аж ахуйн нэгж өөр өөрийн зээлийн мэдээллийн сантай. Өөрөөр хэлбэл, зээлийн хоршооны мэдээллийн санд миний өмнөх зээл, эргэн төлөлт цөм бүртгэлтэй. Харин бусад банк, байгууллагынхыг тодорхой мэдэхийн тулд төв­лөрсөн санд мэдээллээ нэгт­гэх нь үйл ажиллагаагаа эрсдэлгүй явуулахад чухал нөлөөтэй. Жишээ нь, дугаар хорооны Дугар гэдэг эр бичил бизнес эрхлэхээр хашаа, байшингаа барьцаалж долоон сая төгрөг аль нэг банкнаас зээлжээ. Анхны зээлээ ашиглаж дуу­саад 14 сая төгрөгийн зээл нэмж авсан гэе. Хэрэв зээ­лийн мэдээллийн сан бай­гаа­гүй бол дээрх зээлээ Хад­га­ламж зээлийн хоршоонд мэ­дэгдэхгүйгээр 10 сая төгрөг нэмж зээлэх боломжтой. Тийн­хүү 24 сая төгрөгийн өртэй үл­дэж, төлбөрийн чадвар, орло­гоос давсан ачаалал үүрч, улмаар дампуурах ма­гад­лал ихэснэ. Харин одоо нэгд­сэн мэдээллийн сангаас Дуга­рын нэр, бүртгэлийг шүүж үзээд хаана хэчнээн хэм­жээ­ний өр төлбөртэй, хэзээ дуусахыг тооцоолох юм. Ул­маар зээлийн хоршоо, банк, сан­хүүгийн байгууллагын зээлийн шийдвэр эрсдэл багатай, баталгаатай болох учиртай.

Хэрэв шаардлага хангаагүй тохиолдолд мэдээж зээл өгөхгүй. Иргэн Дугар эргэн төлөлтийн төлөвлөгөө хэтрүүл­сэн бол дахин зээл олгохоос татгалзаж болно. Хугацааг нь хэтрүүлсэн зээлд нэг цаг, 1-2 хоногийг ч “өршөөлгүй” тэмдэглэдэг гэнэ. Урьд нь, гараараа бүртгэл, тэмдэглэгээ хийдэг байхад хэдхэн хоногийн хугацаа хэтрэлийг хүлцэн, хэвийн үнэлгээ өгчихдөг байсан аж. Харин одоо бүх зүйл автомат, программтай болсон тул гурван жил, 1-2 сараар хэтэрсэн нь ялгаагүй хугацаа хэтрүүлсэн зээлд тоо­цогдож байна. Гэвч мон­голчууд сүүлийн үед харь­цан­гуй зээлийн соёлд хэв­шиж, хугацаа хэтрүүлэх нь цааш­дын зээлийн замналыг бу­лингартуулна гэдгийг мэддэг болжээ. Тиймээс ч 8.6 их наяд төгрөгийн ердөө 1.7 хувь нь хугацаа хэтэрсэн зээл байгаа юм. Найдваргүй зээл нь зээлдэгчид хамгийн хортой. Төлбөрийн чадваргүй, барьцаа хөрөнгө нь үнэлэгдэхгүй болсон бол зээлийг найдваргүй хэмээн тодорхойлж болох юм. Зээлдэгчийн түүхэнд өнөөдөр найдваргүй зээл бүртгэгдсэн л бол арилжааны банк, ХЗХ, ББСБ-ууд зээл олгож, азаа туршихгүй. Одоогоор Монголын эдийн засагт эргэлдэж буй зээлийн өрийн доторхи найдваргүй зээлийн хэмжээ нь 318.2 тэрбум төгрөг хүрээд байгаа юм. Гэвч өнгөрсөн оны мөн үеэс нэг хувиар буурсан үзүүлэлт хэмээн мэргэжилтнүүд онцол­лоо.

Зээлийн мэдээллийн сан тасралтгүй ажиллах нь зээл­дүүлэгч байгууллагыг эрс­дэлд орохоос хамгаалах ач хол­богдолтой ажээ. Тэгвэл зээл­дэгчид хэрхэн нөлөөлөх вэ гэдгийг эргэцүүлье. Эерэг нөх­цөлд иргэний орлого, зээлийн түүх, төлбөрийн чадвар тодорхой болсон байх тул хэр хэмжээндээ таарсан зээл авахад зарцуулах цаг хугацаа илүү богиносно гэсэн үг. Харин эсрэг тохиолдол буюу өмнө нь зээлийн хугацаа хоцроосон, найдваргүй зээл бүртгүүлж байсан бол хүлээхээс өөр аргагүй. Зээлийн мэдээллийн сангийнхан зээлдүүлэгч бай­гуул­лагуудад харьцангуй уян хатан ажиллахыг зөвлөж, санал болгодог. Тодруулбал, иргэдийн зээл хэлэлцэж, түүхийг судлахдаа сүүлийн 5-6 жилийн зээлийг авч үзэхийг хүсдэг аж. Тэгэхээр зээлийн түүхээ харлуулсан иргэн дор хаяж таван жил, зургаан жил хүлээсний хойно дахин зээл авахаар хөөцөлдөх нь илүү үр дүнтэй.

Монголбанк зээлдүүлэгч бай­гууллагуудтай гэрээ бай­гуу­лан ажилладаг. Тий­мээс тэд ердөө санал, зөв­лөмж хүргүүлэх хэмжээнд нө­лөөл­дөг аж. Нийгэм, эдийн засгийн байдал өөр байсныг харгалзаж 10 жилийн өмнөх найдваргүй зээлийг тооцохгүй байхыг хүсдэг байна. Нөгөө талаас иргэний санхүүгийн чадвар ч 10 жилийн дотор эрс сайжирсан байх магадлал их юм.

Дүгнэж үзвэл, бизнесээ эхлүүлэхээр “бүдчиж” явсан 2000 оны эхээр зээлийн түүхээ хараар тэмдэглүүлсэн иргэдийн одоо, ирээдүйг харж зээл олгохыг төв банк сануулдаг. Нөгөөтэйгүүр,  төв банкнаас зээл олгогчдод “Зээлийн тааруу түүхтэй хүнд зээл олгож болохгүй” гэж огт хэлдэггүй гэнэ. Өнгөрсөн түүхийг өөрчилж болдоггүй шиг мэдээллийн сан доторхи  найдваргүй болон хугацаа хэтэрсэн зээлийг арилгаж, засуулж болдоггүй тухай Монголбанкны Хяналт, шал­галтын газрын мэргэ­жилтэн Д.Төрбат хэлэв.

Төв банкны зээлийн мэдээл­лийн санд иргэд хан­даж, өөрийн нэрээ “цэвэр­лүүлэх”-ийг хүсэх нь багагүй тохиолддог аж. Арилжааны банкууд, зээлийн хоршоо, санхүүгийн байгууллагууд иргэдтэй шууд харилцдаг. Харин Монголбанк дээрх байгууллагуудаар дамжуулж иргэдэд хүрдэг байна. Өргөдөл гаргаад, иргэний үнэмлэхээ бариад өөрийн нэр дээрх зээлийн түүхээ авъя гээд ирсэн хэнд ч мэдээлэл өгөхгүй.

Энэ нь, мэдээллийн сан­гийн аюулгүй байдалтай хол­боотой. Хэрэв зээлдэгч зээ­лийн түүхээ харахыг хүсвэл харил­цагч арилжааны банкаар дам­жуулан мэдээллийн сан­гаас гаргуулж болох юм. Учир нь, тус банк зээлдэгчийг су­далж, орлого, зарлага, амьд­ралын нөхцөл байдал зэр­гийг мэддэг, “таньдаг”. Тэд мэдээллийн сан руу харил­цагч­дын талаарх үнэн зөв мэ­дээ­лэл нийлүүлж, түүний нууц­ла­лыг төв банк хамгаална. Тий­мээс мэдээллийн бодит үнэн, түүнтэй холбогдох хариуц­лагыг банк, зээлийн хоршоо үүрдэг аж. Өмнө өгүүлсэн харилцагчдын мэдээлэл уста­хаас хамгаалах нь Зээлийн мэдээллийн сангийн хоёрдогч үүрэг юм.

Нөгөөтэйгүүр, зээлийн бланс алдагдах, зах зээлд хямрал үүсэхээс урьдчилан сэргийлэхэд сангийн мэдээлэл тун чухал үүрэгтэй. Дашрамд дуулг­ахад, монголчууд дэл­хийн өндөр хөгжилтэй орнууд­тай эн зэрэгцэхүйц зээлдэгч гэнэ. Өрийн үлдэгдлийн 95 хувь нь хэвийн зээлтэй улсууд дэлхийд хөгжлөөрөө тэргүүлэгч орон байдгийг хянан шалгагч Д.Төрбат ярьж байлаа. Мөн тун удахгүй зээлийн мэдээллийн санг хувийн хэвшилд ажиллуулдаг болох гэж буйг дуулгалаа.