Н.БАТ

-Оффшор бол өнөө­дөртөө хуулиар зохицуулах боломжгүй үзэгдэл. Тэгэхээр нэгэнт хуулиар зохицуулах боломжгүй зүйлийн эсрэг иргэд, ард түмэн хэрхэн тэмцэх ёстой юм бэ. Жишээ нь, Та яаж тэмцэнэ гэж бодож байгаа хэрэг вэ?
-УИХ-д бол хууль өргөн барьсан. Гэвч тэр нь одоо ямар байдалтай байгаа билээ?

-Тодорхойгүй зүйл олон гээд Засгийн газарт буцаасан.
-Тэгэхээр нэг хэсэг хүн хууль боловсруулж батлах гээд байна аа даа. Би чамаас асууя. Манай дэлхийгээс хаа хол нэг гариг дээр, Ангараг эсвэл бүүр түүнээс цааш төсөөлшгүй холын нэгэн гаригийн байгаль экологийн тэнцвэрийг хадгалах тухай хуулийг Монгол улсын парламент хэлэлцэж байна гэвэл ямар сонсогдож байна.

-Үлгэр шиг л сонсогдож байна.
-Тэгвэл өнөөдөр батлах гээд байгаа оффшорын хууль чинь энэ. Оффшорыг Монголын төр, Монголын ард түмэн таньж мэдээгүй байж хууль боловсруулж батлана гэдэг бол чиний хэлдгээр үлгэр шиг сонсогдож байгаа юм. Энэ хуулийг хоёр зорилготой л батлах гээд байна гэж хардаг. Нэгдүгээрт, захиалагч нь оффшорчид өөрсдөө. Хуулийн агуулгад нь “Ийм нөхдүүд энэ цагаас хойш ийм байдал гаргавал толгойг нь “тасдана” гэж орно. Мундаг заалтад нь ард түмэн хууртагдах нь тодорхой. Мэдээж хууль хэзээ ч эргэж үйлчилдэггүй. Өнөөдөр батлагдаад мөрдөгдөх ямар ч хууль өчигдөр рүү, уржигдар руу, өнгөрсөн жил рүү үйлчилдэггүй. Тийм учраас энэ хуулийг оффшорчид захиалаад байна уу гэж хардахад хүрээд байна. Хууль батлагдлаа гэхэд эргэж үйлчлэхгүй учраас өнөөдрийн оффшорчид асар их мөнгөтэйгээ сугараад л хоцорчихно. Нөгөө талаас нь ер нь Монгол Улс өөрөө оффшор бүс байвал яасан юм бэ гэх хэсэг байна. Орос, Хятадаас гадна оффшорын  арал орноос мөнгөтэй хүмүүс бидэнд хандана. Гадаадын хөрөнгө оруулалт гэж харж суулгүй Монгол өөрөө тэндээ­сээ зээл энэ тэр аваад ёстой цэцэглээд хөгжөөд л явчихна гээд шилний цаанаас чихэр долоолгож, баясгах хэсэг бол тэд. Ингэж баяссаны дүнд “Өө яршиг, яршиг. Тэр Баярцогтыг орхиё. Баярыг, Батболдыг, Ганзоригийг, Дэлгэрсайханыг яах юм бэ. Адилхан монголчууд шүү дээ. Жаахан мөнгө аваа л биз. Бид тэрнээс арвин зоос олох гэж байгаа юм чинь мартъя. Ердөө л энэ логикоор л Оффшорын тухай хууль орж ирэх гээд л байгаа юм байна гэж харж байна.

-Тэгвэл оффшор бүст мөнгөө байршуулах нь бизнесийнхний хувьд байх ёстой зүйл. Харин улстөрчдийн хувьд байж боломгүй зүйл гэдэг. Таны бодлоор Монгол улсын хувьд энэ оффшор гэдэг зүйл чинь хэрэгтэй юм уу, хэрэггүй юм уу. Байх ёстой зүйл мөн үү?
-Оффшорын талаар ард түмэн сайн мэдэхгүй. Харин эрх мэдэл, мэдээллийн давуу байдлаар үүнийг олж мэдсэн хүмүүс нь аль хэдийнэ ашиглачихсан. Тэр нь төрийн өндөр сэнтийд байгаа, ард түмний гэнэн сайхан сэтгэлийг ашиглан гоё донгодоод сонгогдчихсон  хүмүүс.  “Дэлхий дээр хулгай хийсэн мөнгийг хадгалах боломжтой оффшор гээч зүйл байдаг юм байна. Банкийг бодвол буруу гараар олсон юмаа хадгалах боломж байна” гэдгийг аль хэдийнэ мэдчихсэн. Оффшор бүс, оффшор дансны талаар төсөөллийн жишээ хэлье. ”Монгол тулгатны 100 эрхэм” гээд нэг нэвтрүүлэг бий дээ. Тэр нэвтрүүлэгт Гацууртын Чинбат гээд нэг нөхөр гарлаа шүү дээ. Төртэй хутгалдалгүй жинхэнэ мөнчгөрөөрөө эрүүл сайхан бизнес хийгээд ашиг олоод улсдаа татвараа төлөөд болж байна аа даа. Их ашиг олсон хүн их л хөрөнгөтэй байгаа. Тиймээс илүү их ашиг олохын тулд гадаад дотоодын бизнест хөрөнгө оруулалт хийх зорилгоор оффшор бүст орж болно гэж би бодож байна. Гэтэл манай оффшортонгууд ямар хүмүүс байгаа билээ?

-Улс төртэй хутгалдсан хүмүүс, тэдний төрөл садан.
-Тиймээс энэ асуултанд уншигчид маань бас хариулаг. Хэрвээ оффшор данснаас Чинбатын мөнгө гараад ирвэл түүнийг С.Баярын хэмжээнд хэн ч авч үзэхгүй.  Эрдэнэтийн Ганзориг, Дорноговийн Дэлгэрсайханы хэмжээнд авч үзэхгүй шүү дээ.

-Яагаад тэр вэ. Дэлгэрсайхан ч гэсэн Чинбаттай адилхан бизнес хийж явсан хүн. Өнгөрсөн сонгуулиар л улстөрд орж ирсэн шүү дээ.
-Тухайлан Дэлгэрсайханыг асуугаад байна уу.

-Тийм.
-Монголын хөрөнгөлөг хүмүүс дунд Чинбат шиг нь хэд байгаа бол... Төртэй холбогдож, орооцолдож, эрх мэдэлтэй хүмүүстэй хэлхэлдэн, янз бүрийн тендер, ашигт малтмалын лиценз, мэдээллийн давуу эрхээр, эх орныхоо баялгийг ямар нэг хуулийн цоорхойг ашиглан баяжсан хүн бол улстөртэй л холбоотой. Хэн нь ч Чинбат шиг хөдөлмөрлөж мөнгө олоогүй. Монголын ард түмэнд шууд хамааралтай хөрөнгөд тэд гараа дүрэхдээ бохир болсныг мэдсэн л байж таараа.  Өнөөдрийн оффшорт байгаа компаниудыг бид ингэж сэрдэж байна. Харин оффшорт данстай улстөрчдийг шалгуулахыг шаардаж байна.

-Таныг шалгуулахыг шаардаж байна гэхээр жишээ нь Баярцогтын хувьд “Би шалгуулсан.  Би цэвэр бизнесээс олсон сая ам.доллараа оффшорт байршуулсан” гэж хэлнэ. Угаасаа ийм тайлбар хэлж байгаа. Сү.Батболд гишүүний хувьд ч ялгаагүй. Тэгэхээр та жишээ нь шалгуулья гэх шаардлагаа хаана хэнд өгөх юм бэ. Ямар өнцгөөс энэ асуудалд хандахаар шийдээд байгаа юм?
-Өнөөдрийн оффшорчид дунд хамгийн их амьтны хараал идэж байгаа ч гэсэн оффшорт мөнгө байршуулснаа хүлээсэн нь ганц Баярцогт. Хэрвээ шалгагдаад эхэлбэл Баярцогтын тэр сая ам.доллар үнэхээр өчүүхэн  мөнгө ч байж магадгүй.Шалгах ёстой субъект нь Монголын төр. Тиймээс төрд шаардлага хүргүүлнэ.

-Оффшор бүсийн гол онцлог нь мэдээллийн нууцыг чанд хадгалах байх. Энэ удаад задарсан мэдээлэл бол ердөө үзүүрээс нь атгаад л авсан төдий гэж бодож байна. Тэгэхээр Монголын төр нэгэнт олон улсаар хүлээн зөвшөөрсөн чанд нууцын зэрэглэлтэй мэдээллийг хэрхэн ил болгож чадах вэ?
-Би бол эдийн засагч, банкны мэргэжилтэн биш. Гэхдээ оффшор гэдэг зүйл  дэлхийн, олон улсын эдийн засаг, банк санхүүгийн харилцаанаас ургаж гарч ирсэн, төрмөл зүйл болов уу. Гол нь Монголын төрийн хувьд өвчин болсныг хүн бүр мэдэж байна. Өөрөөр хэлбэл, оффшор руу мөнгө хийж, улстөрийнхөн баяжсан нь нэлээн олон жилийн өмнөөс эхэлсэн зүйл. Энэ тогтолцоо өвлөгдөж байгаа бол тэдний үр хүүхэд ч оффшорчид болно. Мөнгө тараагаад л Монгол төрийг өв уламжлан захирсаар байх уу. Хэрвээ тийм бол монгол төрийн аюулгүй байдал, тусгаар тогтнолд заналхийлсэн хорт хавдар эдгэхийн аргагүй болно биз дээ. Дэлхий өөрөө бидэнд 90 хувийн магадлалтай хорт хавдар тусчээ гээд хэлээд байхад бид шүд өвдөөд байна, авхуулья даа л гээд суугаа юм. Шүд өвдөх хэцүү л дээ. Гэтэл түүнээс болоод тархи, зүрх өвдөнө. Үнэндээ монгол төрийн энэ хорт хавдар эхний шатандаа байгаа ч аймаг, сумын Засаг дарга, төрийн алба руу үсэрхийлчихлээ. Монголын төлөө хэмээн ярьсаар байгаад төрд сонгогддог ч өмнөх нөхөр шиг хэрхэн “хулгай хийх вэ” л гээд бодоод байдаг. Хэчнээн “шүдээ эмчилсэн” ч үндсэн өвчний урхаг нь оффшор данстай улстөрчидтэй холбоотой байна биш үү.

-Баярцогт шиг оффшор бүст хөрөнгөтэй гэдгээ хүлээх хүн гарч ирэхгүй гэж та бодож байгаа учраас тэмцэнэ гээд зүтгээд байна уу?
-Оффшорын эсрэг Мөнх­баясгалан, нөгөө цэнхэр үст Цэрэн, бас нэг Туяа гэдэг эмэгтэй  зүтгээд зүтгээд үр дүнгүй л дээ. Үүн дээр Уянгыг нэмээд ч хэрэггүй. УИХ-ын гишүүн асан Ганбаатар байгаад л нэмэргүй. Энийг шалгаж чадах ганц субъект нь төр өөрөө. Төр өөрөө  практик амьдрал дээр шалгадаг шүү дээ. Эрдэнэтийн 49 хувь шиг. Төр оффшорыг шалгах сонирхолгүй бол ард түмэн сонгосон төрдөө итгэх үү, үгүй юу гэдэг асуудал гарч ирнэ. Үнэхээр Монголын төлөө зүрхнээсээ шимширч чадахгүй бол чадах нь сонгогдог. Ер нь, энэ 76 суудлын дээр нь хяналтын пункт байх ёстой. Хоёр танхимтай байх хэрэгтэй гэдэг саналыг би их дэмждэг хүн. Тухайн сум, хороондоо насаараа амьдарчихсан, юмны гол алддаггүй хүмүүсээ улстөрд хамааралгүй сонгож, 76-г хянах танхим болгоод ажиллуулья.Түүнээс сонгуулиар чихэр шиг ярьчихаад төрд гарахаараа “Бидний дээр хөх тэнгэр л байгаа” гэх өнөөдрийнх шиг байдал үүсч байгаа юм. Ийм байдлаас оффшорт мөнгө хийхээр их хэмжээний баяжилт, хөрөнгөжилт, чинээлэгжилт үүсч байгаа юм. Оффшорт данстай улстөрчдөө л өнөөх Эрдэнэтийн 49 хувь дээр Орхоныг суулгаж байгаад асуудаг шиг ард түмний өмнө л “байцаая”. Тэр мэдээллийн дагуу Монгол төр өөрөө мэргэжлийн хяналтын байгууллагуудаа ажиллуулах ёстой. АТГ, Цагдаа, Тагнуул гээд л. Манай энэ байгууллагууд чадалтай хүчирхэг. Маш өндөр технологи хөгжсөн Францаас тэд хүн хулгайлж авчирч чадсан. Тэгэхээр оффшорыг шалгах чадал бий. Хоёрдугаарт, бид чинь НҮБ-ын гишүүн. Олон улсын маш олон гэрээ конвенц, баримт бичгүүдэд нэгдэн орсон. АСЕМ хийж гайхуулсан. Монгол Улс оффшорыг тусгайлан авч үзэж байна гэхэд нүдээ бүлтийгээд гайхах улс лав байхгүй. Эрүүл үзэгдэл гэж хүлээж авна гэдэгт итгэлтэй байна.

-Та төр шалгах ёстой л гээд байна. Гэтэл төрийн бүх эрх мэдэл нэг намын гарт байна. Үнэндээ тэр намын лидерүүдэд оффшор гэх энэ зүйл чинь хамгийн их хамаатай байна?
-Таны асуулт надад таалагдахгүй байна. Миний зарчимд таалагдахгүй байна. Би аль нэг намын тухай ярихгүй. Яагаад вэ гэхээр сонгуулийн өмнө энэ асуудлыг хөндөөд байгаа юм биш. Ард түмний сонголтоор шинэ төр байгуулагдаад 7 сар болж байна. Тэгэхээр Монгол төр л гэж ярина. Монгол төр л үүнийг хийх ёстой.Хэрвээ хийж чадахгүй бол тарах хэрэгтэй.

-Төрд шахалт үзүүлэх боломж та бүхэнд байгаа гэж харж байгаа юм уу?
-Байна. Үзүүлэхийн тулд энэ зөвлөлийг байгуулсан юм. Түүнээс би өөрөө гоцгойрох гэж, улстөрч болох гэж хийгээд байгаа юм биш. Шүднийхээ өвчнөөс урьтаад хавдрын буглаагаа төр харах мэдрэх байх гэж хүлээсэн. Тэвчээр алдаад л “Оффшор данстай, үүнд хамааралтай улстөрчдийг Монгол төрөөр шалгуулах ард түмний онцгой түр зөвлөл” байгууллаа. Бид УИХ-д тулган шаардах бичиг өргөн барина. Нээлттэй хэлэлцүүлэг хий, Оффшорт данстай тэр 47 хүн чинь монголын иргэн учраас төр дуудаад байцаах эрхтэй.  Нээлттэй хэлэлцүүлэг хийх ёстой. Эс бөгөөс төрийн дээр Монгол Улсын 3 сая иргэн байдаг юм шүү. Бид төрийн эзэн үү эсвэл нэр бүхий оффшорчид юм уу. Үндсэндээ энэ сорилгын л ард гарах гээд байна. Түүнээс тэр нам, энэ нам гэж ярих ёсгүй. Энэ 76-тай л ярина. Түүнээс 65 нь тэр, 9 нь тэр гэх ёсгүй.

-За тэгвэл иргэн бид тантай хамт оффшорын эсрэг тэмцэе. Гэхдээ танд ямар туршлага байгаа вэ, Танд хэрхэн итгэх вэ?
-Надад улс төрийн арвин туршлага бий. 1990 оноос хойш тоологдох улс төрийн бүхий л шинэ нөхцөлд би энэ байрандаа байсан. Ер нь, яг энэ байрандаа л дуусах байх. Энэ байгууллагыг байгуулаад нэр төрөө өсгөх сонирхол надад алга. 27 жилийн амьдрал маань үзэл бодлыг маань батлана. Би гэдэг хүн ИТХ-д нэр дэвшиж байсангүй. 2000 онд ёстой хүчээр УИХ-д нэр дэвшсэн. Гэхдээ надад тэнд суух хүсэл байсангүй. УИХ-ын гишүүн болно гэж хөөцөлдөж гүйсэнгүй. Би чичирсэн амбицтай хүн биш. Улс төрийн голомтонд олон жил байсан учраас хэрхэн яаж хөдлөх вэ, юуны төлөө явах ёстой юм бэ гэдгээ би сайн мэднэ. Тиймээс Монгол төрд тулган шаардана гэж хэлээд байгаа юм. Огцор гэдэг үг 27 жилд олон сонсогдсон шүү. Харин энэ удаад оффшорт хамааралтай улстөрчдөө хянаж шалгаж эцэслэхгүй юм бол УИХ тар гэж шаардана. Ард түмний дэмжлэг авна гэдэгтээ итгэлтэй байна. Оффшорыг шалгаж ард түмэн­дээ тайлагнаад, үүнийхээ дараа жинхэнэ амьдралд хэрэгжих хууль оруулж ирвэл бидний байгуулсан манай талын төр байх болно. Үүний төлөө би эцэст нь хүртэл явж чадна. Над шиг хүн энэ улстөрийн голомтод байнга байсан. Гавьяархахгүй, баярлахгүй, гомдохгүй, ач нэхэхгүй ийм хүмүүс нэг биш байгаа. Би л хийж чадна гэж бодсон учраас энэ ажлыг эхлүүлсэн. Энийг хийчихвэл шууд гэртээ харина. Загасандаа явж байх минь жаргал.

-Түр зөвлөл байгуулагд­лаа. Тэгвэл та бүхний дараагийн алхам юу вэ?
-Ерөнхийлөгчид тулган шаардах бичиг өргөн барина. Дараа УИХ-ын даргад, Ерөнхий сайдад өргөн барина. Мэдээж тулган шаардах бичиг маань миний фантааз байхгүй. Байгууллагаараа хэлэлцүүлээд олон түмнийхээ санаа бодлыг тусгаад өгнө. Бидэнд нуугаад байх зүйл алга. Хүмүүс маань бидний зорилгыг мэдэрч, сэтгэл зүрхээрээ зөв бурууг нь дэнсэлнэ. Шаардах бичигтээ хугацаа товлоно. Ард түмэнтэйгээ хамт хугацааг тоолно. Энэ хугацаанд хуулийн байгууллагуудтайгаа томоохон ажлын хэсэг байгуу­лаад бидний төлөөллөөс оролцуулаад богино хугацаанд энэ ажлыг хийвэл улстөрийн хүнд элементийн аргууд хэрэглэх хэрэг алга.

-Таныг ардчиллын анхдагч партизануудын нэг гэдгийг мэднэ. Тэгэхээр МоАХ үүнийг уриалаад байна уу гэх хардлага гарна. Мэдээж МоАХ бол нам биш. Ард түмний нэгдэл болсон ТББ.  Тэгэхээр МоАХ таны ард байна уу гэдэг асуултанд хариулаач?
-Би МоАХ-ыг үүсгэн байгуулахаас эхлэн Монголд ардчиллыг бэхжүүлэхийн төлөө явсан тухайн үеийн иргэнлэг зоригтой маш олон залуугийн нэг нь.  МоАХ бол сонгуульд оролцдог нам биш. МоАХ 1990 оны түүхэнд үүргээ биелүүлсэн том хөдөлгөөнийг дараа үүссэн олон нам хөдөлгөөний эх байгууллага. Энэ байгууллага маань өнөөдөр унтаж байгаа арслан. Их чөлөөтэй дүрэмтэй шүү дээ. Миний хувьд МоАХ-ны дэргэдэх сонгогчдын эрхийг хамгаалах хөдөлгөөний тэргүүн. Намайг оффшорчдыг шалгая гээд тэмцээд явж байхад МоАХ хараад л байж байна. Буруу зүйл гэж үзвэл дэмжихгүй. Улс үндэсний, ард түмний эрх ашигт ач холбогдолгүй бол дэмжихгүй. МоАХ бол юм юман дээр дуугардаг байгууллага биш. УИХ-аар хэлэлцээд болчих асуудалд хэзээ ч оролцдоггүй. Тэгэхээр миний хувьд энэ байгууллага унтаж байна. Үндэсний аюулгүй байдалд харшилсан, Монгол түмний эрх ашиг нь хөндөгдсөн, газар нутгийн бүрэн бүтэн байдал,  тусгаар тогтнолын асуудал ноцтой болж ирсэн тохиолдолд энэ хөдөлгөөн өөрөө босоод ирдэг. Их шуурга шиг, аянга шиг босч ирнэ. Манай онц зөвлөлийн ажлыг одоо бол харж л байгаа байх. Хэрвээ УИХ оффшорчдын талд байвал сэрнэ гэж итгэж байна.

-Та МоАХ бол сонгуульд оролцдог нам биш гэлээ. Та өөрөө МоАХ-ыг үүсгэн байгуулсан цагаас эхлэн энэ хөдөлгөөнд зүтгэсэн партизан. Гэтэл яг үнэндээ МоАХ бол АН-ын нэг фракц л болсон гэж нийгэмд харж байна. Тэгвэл та энэ талаар ямар бодолтой байна вэ?
-УИХ бол Монгол төрийн хамгийн том олон ургалч үзлийн байгууллага. МоАХ бол тэнд амьдрал хэрхэн буцалж байгааг мэдэх эрхтэй. Мэдээж аль ч намын шугамаар МоАХ-ны гишүүн тэнд орж болно шүү дээ. Гэхдээ тэнд хэзээ ч бүлэг байгуулж ажиллахгүй. Аль ч намаас МоАХ-ны гишүүн УИХ-д дэвших, сонгогдох эрх нь бий. АН-ын шинэчлэл гэдэг асуудлыг ярихаар хамгийн түрүүнд фракцын тухай сөхөгддөг. Энэ нь АН дотроо оффшор шиг хорт хавдар болчихсон учраас оношлоод эмчлэх гээд оролдож байх шиг байна. Харин Монголын төрийн хувьд оффшор гэх хорт хавдраа үүсгэвэр төдий байхад нь аваад хаячихвал бид төрөө дээдлэлгүй яахав. Ийм төрийг ахиад сонгох хэрэгтэй шүү дээ.

-Тэгвэл та бүхний зорьж явсан өнөөх ардчилал яах вэ. 27 жилийн өмнө зөв зүйл хийсэн гэдэгтээ эргэлзэж байгаа хэрэг үү?
-1990 онд бид буруу зүйл хийжээ гэж хэзээ ч хэлэхгүй. Бид зөв зүйл хийсэн. Хэрвээ бид хийгээгүй бол Куб шиг, БНАСАУ шиг хувь тавилангаар өнөөдрийг харж болно. Харамсалтай нь, хийсэн зөв зүйл маань хөгжлийн замдаа өвдчихөөд байгаа учраас тантай ярилцаад сууж байна. Төрийн тогтвортой байдал гэдгийг хүндэтгэдэг улстөрийн голомтод байсан хүн учраас би аливаа асуудалд хүндэтгэлтэй хүлээцтэй ханддаг. Гэхдээ үүнээс цааш би тэвчээртэй, хүндэтгэдэг, ойлгодог тайван хүн гээд байвал үр хүүхдийн маань хувь тавиланд аюултай энэ тогтолцоо цаашдаа өвлөгдчих гээд байна. Ач минь эх оронгүй болчихвий дээ гэж зүрх өвдөж байна. Африк Монголоос илүү баялаг ихтэй газар нутаг. Харамсалтай нь, Африкийг бурхан мартсан гэж дэлхий даяар ярих болж. Асар их баялагтай тэнд үеийн үед нулимс, цус урсч байна. Ирээдүй нь гэрэлтэй харагдахгүй байна. Ийм жишээ байхад би тайван хүн гээд суугаад байх арга алга.

-Дэлхийн эдийн засгийн форумаас гаргасан дэлхийн хөгжлийн индексээр манайх 138 орноос 102-т жагсчээ. Манай хямралын гол шалтгаан нь төрийн хямрал гэж. Тэгвэл таны бодлоор төр яагаад хямардаг юм бэ?
-Төрийн хоёр багана болсон МАН, АН дахь бүлэглэлүүд нь зөвхөн мөнгийг үнэт зүйлээ болгочихсон учраас төр хямраад байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, МоАХ-ны дарга агсан С.Зориг нэгдүгээрт эх орон, хоёрдугаарт нам, гуравдугаарт нам доторх нөхөрлөл. Нөхөрлөл гэдэг нь эх орноо хөгжүүлэхийн тулд нэгдсэн хүмүүсийг хэлээд байгаа юм шүү.  Хамгийн сүүлд өөрийн эрх ашиг гэж эрэмбэлсэн байдаг. Энэ үгэн дээрээ ч Монгол хүний саруул ухаанд итгэдэг гэж тэр хэлсэн юм. Гэхдээ өнөөдөр уруугаа харчихаж.

-Үүнээс болоод баян хоосны ялгаа буюу нийгмийн хоёрхон давхрагатай болж. Тэд нь хэтэрхий хол зөрүүтэй болчихоод голд нь асар том орон зай үүсчихлээ?
-Төрийн эрх мэдэл, өндөр албан тушаал, мэдээллийн давуу байдлаа ашиглаад саруул ухаан, овсгоо самбаа, эрүүл бизнесээр олоогүй ч асар их мөнгө цуглуулсан нь бага санагдаад байдаг юм биш үү. Нэг сая доллар хариугүй санагдаад эрүүл бизнесийн орчинг булааж аваад байна л даа. Хуулийг засч, хуулийн дагуу булааж аваад байгаа юм. Тэгэхээр ялимгүй чинээлэг амьдралын төлөө явж байгаа хүмүүст бизнесийн орчин алга болчихоод нийгэм туйлын ядуу эсвэл туйлын баян гэсэн хоёр хэсэгт л хуваагдахад хүрээд байж магадгүй. Би тухайлан судалдаггүй ч мэдэрдэг, анзаардаг.

-Та АН-ын гишүүн үү?
-Тийм.

-Тэгвэл энэ удаагийн төрийн хямрал АН-ын тавьсан өр, дотоод хямралаас боллоо гэж нийгэм ойлгож байгаа нь сон­­гуулиар батлагдлаа. АН-ын гишүүн хүний чинь хувьд асууя. АН үнэхээр бо­ло­хоо больчихсон нам уу?
-АН бол бүтээсэн юмтай, авах зүйлтэй, хаях ч юмтай, алдсан зүйтэй нам. Би эх орондоо хайртай, тусгаар тогтнол гээд орилдог хүн биш. Ийм популист үгэнд дуртай хүн биш. Гэхдээ ингэж хэллээ гээд эх орондоо хайргүй гэсэн үг биш. Миний хүсэл нам гэдэг институтаар хэрэгжих ёстой. Тийм ч учраас намын шинэчлэлийн талаар нэлээн чанга дуугарч байгаа. Энэ нам өвчнөө зөв оношлоод алдаагаа засч чадна гэдэгт итгэдэг. Дотор нь буруу зүйл, өвчний шинж бий. Шинэчлэл гэхээр төгс төгөлдөр болно гэсэн үг биш. Энэ чинь сэтгэшгүй ойлголт. Намын даргад нэр дэвшсэн таван нөхөр шинэчлэлийн тухай ярьж, хажууд нь дүрмийн ажлын хэсэг ажиллаж байна.Маш том алхаж, эрүүлжинэ гэдэгт нь итгэлтэй байгаа.

-Ардчилал бол Ардчилсан намд л хамаатай ойлголт гэж боддог  нь цаангүй. Өөрөөр хэлбэл, Ардчилсан нам хямарч байгаа нь Монголын ардчилал хямарсны шинж гэж. Та энэ талаар ямар бодолтой байна вэ?
-Энэ хоёр ойлголтыг хүн бүрт таниулья гэвэл маш том төсөл хэрэгжүүлэх хэрэгтэй болох байх. Гэхдээ ардчилсан нийгмийн хувьд Монгол бол нялхаараа байгаа. Ардчилал өөрөө стандартын дагуу төлөвшчихвөл Америк хүн би ардчилсан оронд амьдарч байна гэж хэлэхээсээ илүү амьдрал ийм л байдаг юм байна гэж ойлгодог шиг болно.
Монголд ирвэл тэд усны амьтныг хуурай газар гаргачихсан мэт гайхах байх. Тиймээс ардчиллыг улс төр л төлөвшүүлнэ. Улстөрчид л үүнийг хийнэ.  Америкийн иргэд шиг болно гэдэгтээ би итгэдэг л дээ. Бид үр хүүхдийнхээ хийх энэ ажлын суурийг л маш сайн тавьж өгөх ёстой.

-27 жилийн өмнө та улстөрд орж ирэхээсээ өмнө юу хийж байсан бэ?
-Би кино үйлдвэрт ажиллаж байсан. Орчуулгын кинонууд дээр ажилладаг байв. Их сайхан гэгээлэг ажил хийж байгаад л улстөрд орж ирсэн дээ.

-Та 27 жилийн хугацаанд ямар алба хашиж, ямар сонгуульт ажилтай байсан хүн бэ?
-1990 онд МоАХ-ны орон нутаг хариуцсан зохицуулагч, МоАН-ын орон нутаг хариуцсан нарийн бичгийн дарга, ЕЗЗ-ийн гишүүн, Октьябрийн районы анхны МоАН-ын дарга, МҮАН-ын дотоод сонгуулийн хорооны гишүүн, Нийслэлийн АН-ын ХЭГ-ын дарга зэрэг ажлыг хийж байлаа. Миний амьдрал байх ёстой газраа л байсан гэж боддог. Өвлөгдөж ирсэн Монгол төрийн залгамж болж, ирээдүйдээ залгах ёстой ажлаа хийж явсан гэж л бодож ажиллаж байлаа.

-Таныг АН-ын үе үеийн лидерүүдтэй ойр­хон ажилласан хүний нэг гэж харж байна. Ялан­­гуяа ардчиллын ха­раацайнуудтай...
-Хамт гэж хэлж болно оо.

-Тэгвэл өнөөдрийн АН-ын хямрал тантай мөр зэрэгцэж явсан Элбэгдорж, Бат-Үүл,  Да.Ганболд нарын лидерүүдтэй хол­боо­той гэж хэлдэг. Нэгэн цагт ардчиллын алтан хараацайнууд хэмээн тэнгэрийн мэт харагдаж байсан хүмүүс өнөөдөр яагаад шороотой холилдчихсон мэт харагдах болов оо. Та энэ талаар ямар бодолтой байна вэ?
-Улстөрийн амьдрал гэдэг сонин юм. Чи нэг биш хүнийг орхичихлоо. Гончигдорж, Баабар гээд л... Би тэднийг мэднэ. Гэхдээ дотны анд нь, нэвт шувт мэднэ дээ гэж бүлтрэхгүй. Гэхдээ 1990 оноос хойш цаг хугацааг тооцвол зарим нэг хүнээс илүү сайн мэднэ. Би тэдэнтэй үзэл бодлоо хуваалцаж, байгалийн гоо сайхныг биширч, чөлөөт цагаа хамт өнгөрөөж байсан. Улстөр бидний хамтын том ажил. Тэд улстөрийн хувьд надаас үргэлж дээгүүр, манлайлж байсан хүмүүс. Бид мэт нь гүйцэтгэх үүрэг хүлээж ажиллаж байлаа. Бат-Үүлийг хүмүүс янз бүрээр л хардаг. Харин Батчулууны өнцгөөс харвал тэр хүн 1990 оны босогчдын удирдагч. Бослогын элементүүдийн нэг нь би. С.Зориг бол маш аядуу хүн. Саяхан би нөхдөөсөө С.Зоригийн уурлаж байсныг санах нь хэлээч гэхэд ерөөсөө хэлэх хүн олдохгүй байсан юм. Тухайн цаг үедээ төрж гарсан хувь хувийн онцлогтой лидерүүд бол тэд.  Энхийн цагаан тагтаа байснаа тэд хар хэрээ болчихсон гэж би лав хэлэхгүй. Хүн төгс төгөлдөр төрдөггүй. Замын дунд алдаа гаргана. Болохгүй зүйлийг олж харахгүй байж болно. Усан нүдтэй, цусан биетэй л амьтан шүү дээ. “Ваакуумжинэ” энэ тэр гэгч нь байсан байж магадгүй. Гэхдээ би тэднийг ардчиллаасаа урвасан гэж хэлэхгүй. Монголд ардчиллыг нутагшуулж, төлөвшүүлэхийн төлөө тэднийг чичрэн тэмцэж байсныг би мэднэ. Тийм учраас хүн өөрийнхөө үзэл бодлыг 100 хувь өөрчилнө гэдэг онолын хувьд ч байж болшгүй зүйл. Ерөнхийлөгчөө онцолж хэлбэл тухайн он жилүүдэд өөрсдийнхөө хүсээд буй зүйлийн мөн чанарыг бусдад хүргэх талаар үнэхээр гайхамшигтай байсан. Цаг үе ийм хүмүүсийг төрүүлдэг юм байна даа гэж боддог юм. Да.Ганболд бол тэвчээртэй, оюуны хаттай хүн юм даа гэж хардаг. Баабар бол этгээд өнцгөөс аливаа зүйлийг хардаг, оюун санааны хувьд өвөрмөц хүн. Миний хардаг өнцөг л энэ.

-Төр гэдэг чинь нам юм уу, ард түмэн юм уу. Төрийн толгойд гарч ирсэн намууд яагаад заавал өмнөхөө үгүйсгэдэг юм бэ. Төрийн уламжлалт чанар гэдэг ойлголт хаана нь гээгдчихдэг юм бэ. Төрийн бодлого чинь намаа дагаад өөрчлөгдөөд байх ёстой юм уу?
-Чи надаас их л том хүнээс асуух ёстой асуулт асуулаа гэж ойлгож байна. Хариулах гэж оролдъё. Төрийг намууд буй болгодог. Ардчиллын загалмайлсан эцэг гэгддэг орнууд, тэдний намууд нь бие биенээ үгүйсгэдэггүй юм байна лээ. Би учиргүй гүнзгий судалсан хүн ч биш. Ардчиллыг анх үүсгэн байгуулж байхдаа тэдэнд манайх шиг зовлон байсныг үгүйсгэхгүй. Бид чинь 27-хон жил явж байна. Ингэж бие биенээ үгүйсгэх нь утгагүй гэдгийг амьдрал өөрөө батлаад өгсөн байх. Харин тэр батлах хүртэл хэдэн жилийг улс орнууд алдсаныг мэдэхгүй юм.  Монгол хүн бол аливааг товчлох чадвартай, сийрэг ухаантай гээд өөрсдийгөө магтах дуртай шүү дээ. Тэгэхээр жишээ нь бие биенээ үгүйсгэх утгагүй юм гэдгийг чи мэдэрсэн мэдэж байгаа учраас асууж байна. Тиймээс эмчлэхэд ойрхон байна гэж харж байна. Намууд төрд гарангуутаа бие биенээ баллуурдан хаях нь утгагүй юмаа гэдгийг. Нэг их хугацаа алдахгүй л болов уу.

-Та өнөөдөр ямар алба хашиж байгаа вэ?
-Төрийн алба сүүлийн 10-аад жил хашлаа даа.

-Төрийн алба хашиж байгаа хүн ийн тэмцээд явахаар шахалт дарамт ирэхгүй гэж бодож байна уу?
-Ирсэн ч яахав дээ. Тэрийг чинь бодож байгаад л шийд гаргасан юм шүү дээ.

-Төрийн алба гэхээр та яг хаана ажилладаг юм бэ?
-Гаальд ажилладаг. Гааль гэхээр чиний толгойд юу орж ирж байна.

-Улс төрийн шугамаар томилогдсон ажил байх гэж л бодогдож байна.
-Авлига гэх бодол орж ирэхгүй байна уу? Та нар чинь авлига гэхээр л гааль, татвар гэдэг биз дээ. Тиймээс  намайг оффшорчидтой тэмцээд ирэхээр АТГ, Цагдаа, тагнуулаар шалгуулаг.  Би огтхон ч айхгүй байна. Айхын тулд би 10 жилийн хугацаанд хулгай хийх ёстой л доо. Тиймээс миний төрд ажилласан 10 жилийн амьдралыг хүсвэл тагнуул дор нь гаргаж ирнэ дээ.

-Оффшор данстай улстөрчид гэдэг нэг талаар мартагдах шахаад буй сэдэв ч юм шиг. Тэгэхээр та бүхний энэ ажил дэмжлэг авах болов уу гэх эргэлзээ байгаагаа нуумааргүй байна?
-Оффшор бүсэд данстай, оффшортой хамааралтай улстөрчдийг Монгол төрөөр шалгуулах Ард түмний онц түр зөвлөлийн энэ ажил бол ямар нэг шоу, хэн нэгэн улстөрчийн захиалга биш. Энэ бол онош нь тогтоогдсон өвчнөө эмчлэх ажил юм шүү.  Хүн бүрт хамаатай зүйл. Эмч таны гэдсэнд байгаа олгойг идээлээд үрэвсээд аюултай болчихож.
Мэс заслаар аминд чинь халтай болохоос өмнө аваад хаячихья гэхээр “үгүй ээ” гээд өвчин намдаах эм уугаад яваад байх уу. Олгой чинь дотроо хагараад цусанд чинь халдвар ороод үхэл рүү ойртоно. Мэдсэн бол хагалгаа хийх ёстой. Энэ хагалгаанд хүн бүрийн хүчин зүтгэл хэрэгтэй байна. Дан ганц Батчулууны ажил биш юм шүү. Та өөрийнхөө үр хүүхдийн төлөө л сайн үйл хийж байгаа юм. С.Зориг даргын хэлснээр бид “Монгол хүний саруул ухаанд итгэж байна”.