Улс төрийн намуудын хувьд хамгийн чухал хуулийн нэг нь сонгуулийн хууль. УИХ-ын даргын захирамжаар байгуулагдсан ажлын хэсэг холбогдох хэлэлцүүлгүүдээ хийж, хуулийн төслөө боловсруулж буй.

Нэг сарын өмнө Монголын ногоон нам санаачилж, Улс төрийн намуудын тухай хуулийн төсөлд өгөх саналаа хүргүүлж, ярилцахаар нэгэн уулзалтад намуудын удирдлагыг урьж байсан. Үүний дараагийн уулзалтаар Сонгуулийн нэгдсэн хуулийн төслийн танилцуулгыг ажлын хэсгийг ахалж буй УИХ-ын гишүүн Р.Бурмаагаас сонсч, саналаа хэллээ. Социал демократ нам, Эх орончдын нэгдсэн нам, Консерватив нам, Уламжлалын нэгдсэн нам, Бүгд найрамдах нам, Ногоон намын төлөөлөл энэ үеэр асуулт тавьж, байр сууриа илэрхийлсэн юм.

Сонгуулийн нэгдсэн хуульд ийм өөрчлөлт тусгажээ

Сонгуулийн нэг хэсэг суманд 2000 хүртэл, айм­гийн төвд 2500, дүүрэгт 3000 хүртэлх сонгогчтой байх нь.
Өмнө нь суманд 1000 хүрэхгүй сонгогчтой, нийс­лэлд 10 мянгаас дээш хүртэлх сонгогчтой байжээ. Энэ нь саналын хуудас тоолох, буд­лиан гарахгүй байх, ажиглахад ч дөхөмтэй гэж үзжээ.

Сонгууль зохион байгуу­лах зардлыг улсын болон орон нутгийн төсвөөс санхүүжүүлнэ. Харин сур­тал­чилгааны зардлыг нам, эсвэл өөрсдийн хөрөн­гөөр санхүүжүүлэх аж. Суртал­чил­гааны санхүүгийн дээд хэм­жээг хуулиар тогтооно. Нэр дэвшигчийн суртал­чилгааны санхүүгийн дээд хэмжээг тогтоохдоо ма­жо­ри­тар системээр бол тойр­­гийн хүн амын тоо, пропор­циональ бол хамгийн олон хүн амын тойргийн тоог харгалзан үзнэ гэлээ. Сон­гуу­лийн зардлыг багасгах зар­чим баримталснаараа томоохон шинэчлэл болсон гэж үзэж байгаа аж. Яагаад гэвэл сүүлийн хоёр сонгуулийн санхүүгийн тай­лан­гаас харахад зардал өссөн үзүүлэлт гарчээ. Сонгуулийн ерөнхий хороонд өгсөн тайлангаас харахад зардал арав дахин нэмэгдсэн байна. 2012 оны сонгуулийн тай­ланг нийлүүлж, бүх нэр дэв­шигч­дэд хуваан дундаж­лан үзэхэд нэг хүн 200 орчим сая төгрөг зарцуулсан байна. Сонгогдож гарсан нэр дэвшигч бол түүнээс ч ихийг зарцуулсан байх магадлалтай юм. Сонгуулийн зар­дал өндөр байхаар на­мууд болон нэр дэвшигч эр­гээд хандивлагчдаас ха­раат болдог, тэдэнд таа­тай шийдвэр гаргах гэж авлигад өртөж болзош­гүй учир ажлын хэсэг анхаа­рал­даа авчээ.

Иймээс зардлыг багасгах тал дээр олон улс орны туршлагаас судалжээ. Тухайл­бал, Германд нэр дэвшигчид зу­рагт хуудсаа үнэ төлбөргүй байр­шуулах газрыг зааж өг­дөг гэнэ. Энэ нь мөнгөн бус дэмжлэг болдог учир нэр дэвшигчдэд тэгш бо­ломж олгодог эерэг талтай аж. Канад, Солонгост гэ­хэд бүх нэр дэвшигчийн танил­­цуулгыг нийлүүлж хэв­лээд сонгуулийн хэсгийн хороо­доор тараалгадаг гэсэн. Сон­гуулийн зардлын 80-90 хувь нь хэвлэл мэдээллийн хэрэг­сэлд зориулагддагийг судал­гаагаар тогтоож. Ямар нэг хаяггүй мэдээлэл нэвт­рүүл­бэл тухайн цацсан хэв­лэл мэдээллийн хэрэгсэл ха­риуц­лага хүлээхийг тусга­жээ. Хэн нэгнийг гүтгэсэн, хууль зөрч­сөн, илүү өндөр үнээр сур­талчилгаа явуулсан бол тус­гай зөвшөөрлийг хураах зо­хицуулалт оруулж байгаа гэлээ.

Ерөнхийлөгчийн болон орон нутгийн сонгуулийн хуульд орсон энэхүү санхүү­гийн зохицуулалт Сонгуулийн нэгд­сэн хуульд суурь нь болж байгааг ажлын хэсгийн ахлагч УИХ-ын гишүүн Р.Бурмаа хэллээ. Сонгууль зарласнаас хойш улс төрийн намууд бүртгүүлээд эрхээ авсны дараа хандивын дансаа нээх эрхтэй болдог. Гэтэл 30-45 хоногийн дотор хандив босгох хүндрэлтэй байдаг учир сонгуулийн жилийн нэгдүгээр сарын 1-нээс эхлээд санал авах өдөр хүртэл зардлын дансыг нээж, хандив цуглуулах эрхийг олгож, зарцуулалтаа сурталчилгааны хугацаанд хийхээр тусгах гэнэ. Улс төрийн намууд дэргэдэх төрийн бус байгуул­лагаас санхүүжилт авдгийг хориглох нь. Хуулийн эт­гээ­дээс гурван сая, Ерөн­хий­лөгчийн сонгуулиар бол 50 сая хүртэлх төгрөгийн хандив авахаар заасан байсан ч үүнийг хориглох санал гарчээ.

Улсын төсвөөс санхүүжих арга хэмжээ, эд хөрөнгө, уул уурхайн орлогоос хишиг хувь хүртээх, зээлийн өр төлбөр хүчингүй болгох, ажилд оруулах гэх мэтчлэн зүйлсийг амлахыг хориглохоор оруулж байна.
Харин хамгийн олон суудал авсан дарааллаар намуудыг саналын хуудаст бичих, дараа нь суудалгүй бол улсын бүртгэлд бүртгүүлсэн дарааллаар бичих. Бие даагчдын сонгуулийн бай­гуул­лагад бүртгүүлсэн да­раал­лаар нь саналын хуу­даст бичих санал бий аж. Хараагүй иргэдэд зориулан барель үсэгтэй саналын хуудас, түүнийг унших машин зэргийг бэлтгэх, тэргэнцэртэй хүн орох боломжоор хангах юм байна.

Хамгийн их сонирхол татаж байгаа зүйл бол ямар системээр сонгууль явуулах. 48 нь мажоритар, 28 нь пропорциональ эсвэл 38:38 буюу холимог систем адил тэнцүү байхаар ярьж байгаа. Аль нь ч байсан мажоритарыг нэг мандаттай байлгана. Олон мандат нь тэгш бус байдал үүсгэж буй, нэг намын нэр дэвшигчид хоорондоо өрсөлддөг, тойрог том байх тусам зардал их гардаг, хүмүүст хүрч ажиллах боломжтой гэж үзжээ. Мөн 48 гэсэн хувилбараар үзвэл одоогийн тойргоор хуваах бололомжтой. 38 хувилбараар бол зарим аймаг нийлж, нэг тойрог болж магадгүй. Сонгуулийн системд Германы загварыг сонгож авч байгаа гэлээ.  
Сонгуулийн маргаан удаан хугацаанд шийдэгд­дэггүй учир үүнийг ан­хаарчээ. Тодруул­бал, сон­гуулийн маргаан шийд­вэрлэх байгууллага СЕХ-ноос тусад нь байгуулах нь. Сонгуулийг СЕХ зохион байгуулна, харин маргааныг тусад нь авч үзэх шүүгчид ажиллах юм байна. Маргаан таслах салбар комисс орон нутагт, гадаадад санал авах салбар комисс сонгуулийн маргааныг шийд­нэ. Захиргааны хэргийн давж заалдах шатны шүүх, хя­налтын шатны шүүх хял­баршуулсан системээр явна. Сонгуулийн маргаан 30 хо­ног дотор, удлаа гэхэд 60 хо­ногийн дотор шийдэж, тан­гараг өргөхөөс өмнө эцэс­лэсэн байхаар тус­гаад байна.  

Намууд: Сурталчилгааны хугацаа хэтэрхий богино байна

Танилцуулгын дараа уулзалтад ирсэн намуудын удирдлагууд асуулт асуулаа.

Социалдемократ нам: Хяналтын тооллогыг сугалж гаргах биш тусгай машинаар сонгуулж хийдэг болгох хэрэгтэй байна. Намуудыг саналын хуудаст бичихдээ авсан саналаар нь дараалал тогтоох сонин шийдэл байна.
УИХ-ын гишүүн Р.Бур­маа: Бүх хэсгийн хороог би­чиж байгаад сугалж, санам­саргүйгээр сонгодог. Хэрэв өөр машинаар санамсаргүй сонголт хийлгэнэ гэвэл зардал гарна, түүнийгээ баталгаажуулах хяналт хий­нэ гээд дамжлага ихтэй. Ард түмнээс авсан саналыг үндэслэж бичигдэх дараалал тогтоохоор ярьж байгаа. Энэ зөвхөн төсөл, санал төдий.
Консерватив нам: Төрийн албан хаагчдыг сон­гууль зохион байгуулахад ажиллуулахаас илүүтэй тө­рийн бус байгууллага, намуудын төлөөллийг орол­цуулах боломжтой юу?

УИХ-ын гишүүн Р.Бур­маа: Төрийн албан хаагчтай эргээд хариуцлага тооцох боломжтой. Хэрвээ төрийн бус байгууллага, намуудаас сонгуульд ажил­луулбал эргээд хариуцлага тоо­цох гэхээр эрхэлсэн ажил­гүй байдаг эсвэл олддоггүй. Ажиглагчдад энэ хуулийн төслөөр маш их эрх өгч байгаа.
Бүгд найрамдах нам: Сонгуулийн сурталчилгааны хугацааг хоёр сар болгох хэрэгтэй. Дөрвөн жил той­рогтоо сурталчилгаа хий­сэн хүмүүстэй ганцхан сар өрсөлдөөд гарч ирнэ гэдэг хэцүү. Хэрэв ямар нэг гом­дол гаргавал тэр дагуу нь хяналтын тооллого хийх үү?

УИХ-ын гишүүн Р.Бур­маа: Сонгуулийн жилийн нэгдүгээр сарын 1-нээс сонгуулийн үйл ажиллагаа хоригддог. Хэрэв гом­дол гар­га­вал бусад хэсгүүдэд да­­хин тооллого явуулна. Сон­­гогчдын өгсөн санал хоёр нэр дэвшигчийнх 0.5 хувийн зөрүүтэй гар­вал дахин хяналтын тоол­ло­­го хийхээр судалж бай­гаа. Ерөнхийлөгчийн сон­­­­гуу­­­лийн хуулийн ерөнхий про­­цесст суурилж, төслөө бо­ловсруулсан. Ажлын хэсэгт са­налуудаа танилцуулаагүй учир улс төрийн намуудад төслөө тарааж өгөх боломжгүй байна.
Эх орончдын нэгдсэн нам: Улс төрийн намын тухай хуулийн төсөл, Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийн тө­сөлтэй хэр уялдаж байгаа вэ. Ард иргэдийн оролцоотой хяналтыг оруулах уу?
УИХ-ын гишүүн Р.Бур­маа: Үндсэн хуулийн ажлын хэсгийг хүлээж нэлээн цаг алдсан. Тэгээд одоогийн Үндсэн хуульдаа нийцүүлэн бо­ловс­руулахаар болсон. Улс төрийн намуудын тухай хуулийн ажлын хэсэгтэй уялдаатай ажиллаж байгаа. Улс төрийн намуудын сан­хүүжилтийг тусад нь салгаж хууль болгохоор ярьсан. Ер нь, төсөвт мөнгө суулгаад намуудад тараах биш улс төрийн сангууд байгуулъя гэж үзсэн. Улс төрийн намуудын авсан нэг саналд 1000 төгрөг, УИХ-ын нэг суудалд 10 сая төгрөг өгдөг боловч эргээд ямар нэг тайлан авдаггүй. Иймээс эргээд тайлан авч, судалгаа хийж байж дараагийн мөнгийг өгдөг болох юм. Ард иргэдийн оролцоотой ажиглах эрхийг дээд зэргээр хангаж байгаа. Цахим хэлбэрээр хянах, ажиглагчид бичлэг хийх боломжоор хангасан.

Уламжлалын нэгдсэн нам: Сурталчилгааны үеэр самбар олддоггүй. Зурагт хуудас наадаг байсныг эр­гээд оруулж болох уу. Уулзалт хурлыг нэгдсэн байдлаар бүх нэр дэвшигч, намыг оролцуулж зохион байгуулах хэрэгтэй. Сурталчилгааны ма­териалыг ч мөн нэгдсэн байд­лаар нэг л удаа хэс­гийн хорооныхон тарааж, сон­гогчдоо залхаахгүй хүндэтгэх ёстой.

УИХ-ын гишүүн Р.Бур­маа: Самбар, анонсыг хо­риг­лоё гэж байгаа. Зурагт хуудсыг ижил хэмжээтэйгээр байрлуулах газ­рыг нь заагаад өгвөл тэгш боломж болно гэж үзсэн. Бүх сурталчилгааг ном болгон хэвлэж тараадаг туршлага Казахстанд байдаг. Бүх материалаа нэг удаа нэгдсэн байдлаар тараах нь аль нэгийг үлдээх, орхих магадлалтай учир судалж байна.

Бүгд найрамдах нам: Сурталчилгааны цаг хуга­цаа хангалттай биш. Теле­визийн 1-2 цагийг улс төрийн намуудад нээлттэй өгөөд долгионы зөвшөөрөл, татвар зэргийг нь үнэгүй болгочих. Сүүлийн гурван сонгууль будлиантай болсон. Гаргая гэснээ л ялуулдаг шүү дээ. МАХН-аас эхлэлтэй, Н.Энхбаярын бий болгосон энэ аргаар АН ч гэсэн яваад байна. Сонгуулийн саналаа худлаа танилцуулдаг байдлаа зогсооё. Иймээс хяналтыг иргэдэд, төрийн бус байгууллагуудад өгье. Ардчилсан сонгуультай болъё.

Монголын Ногоон нам: 38:38 гэсэн хувилбарыг дэмжиж байна. Хяналтыг ард түмэн хийхийг ч мөн манай нам дэмжиж байгаа.