Өнгөрсөн долоо хоногт УИХ-ын даргад өргөн барьсан Гэмт хэргийн тухай, Зөрчлийн тухай хуулийн төсөл боловсруулах ажлын хэсгийн гишүүн, ХЗЯ-ны Хууль сахиулах бодлогын хэрэгжилтийг зохицуулах хэлтсийн дарга, хууль боловсруулах ажлын хэсгийн гишүүн Г.Оюунболдтой ярилцлаа.

-Одоогийн Захиргааны зөрчлийн тухай хууль, Эрүү­гийн хуулийг шинэ­чилж өргөн барилаа. Гол өөрчлөлт нь юу вэ?
-Эрүүгийн хуулийг Гэмт хэргийн тухай хууль болгож байгаа. Бид 1940 оноос хойш эрүүгийн гэдэг үг хэрэглэжээ. Оросын толгой авах, эрүүдэх гэдэг үгнээс улбаатай. Үүнийг дагаад эрүүдэх, байцаах, шийт­гэх хууль болчихоод бай­сан. Гэхдээ нэрэндээ гол биш. Үндсэн хуульд эрүүгийн гэдэг үг байхад нэрийг нь солихоор зөрчлөө гээд байна. Бидний зорилго дэлхийн эрүүгийн хуулийн стандартад нийцүүлэх. Одоо­гийн эрүүгийн хуулийг 2002 онд шинэчлэн баталж, 12 жил сайн, муугаар ярилаа.
Энэ нь хууль батлах үеийн хэд хэдэн ухрах алхамтай хол­боо­той. Тодруулбал, шүүхэд үл итгэх, гэмт хэргийг хатуу хайрцаглаж, ялыг өндөр түвшинд бариад, шүүх шийдэхээс өмнө эрүүгийн хүнд, хөнгөн гэмт хэрэг гэж ангилдаг. Түүнчлэн социалист нийгмийн хэргүүдийг хэвээр нь оруулсан. Жишээ нь, тан­хайрах. Зэвсэг хэрэглэж тан­хайрвал таваас илүү жи­лийн хорих ялтай. Жилд 300 орчим залуу шалгуулж, 100 гаруй нь ял сонсч байна. Улмаар социалист үеийн тог­тол­цоогоо хамгаалж, иргэнээ цээрлүүлдэг хууль болчихоод байсан. Гэмт хэргийн хууль хүнийг шоронд хорих бус буруутай үйлдэлд нь тохирсон, гарцаагүй ял оноодог байх ёстой.

-Гэмтэнд ял оноох тог­тол­цоо нь буруу тийш хэв­шээд, гэмт хэрэг гэдэг ойл­голт өөрөө зөрүүтэй болсон нь бас нөлөөлсөн гэдэг?
-Хууль зохих ял оноох чадамжтай байх ёстой. Хүний нийгмийн халамж, даатгалаар дансанд орж ирсэн мөнгийг өөр хүн авчихаар гэмт хэрэгт тооцдоггүй. Гэтэл хүний халааснаас мөнгө хулгайлсан нь хариуцлага хүлээдэг. Эсвэл 140 мянган төгрөгөөс илүү үнэтэй гар утас хулгайлахад эрүү үүсгэчихээд, хямд утас хулгайлсныг зөрчил гээд торгож байна шүү дээ. Нэг суманд хонь хулгайлахад үнэлгээ нь 140 мянган төгрөгөөс бага байхад өөр аймагт үнэлгээ нь 150 мянга болчихдог. Энэ тохиолдолд зөрчил, гэмт хэрэг гэх хоёр янзаар шийдэж байгаа. Гэмт хэрэг, зөрчлийг мөнгөн дүнгээр нь ангилахаар шалгаж буй этгээд нь нэг тийш шийдэх, авлига, хүнд суртал үүсэх нөхцөл бүрдүүлдэг. Гэмт хэргийг зөрчил гэж бууруулаад ял завшуулах юм уу зөрчилтэй хүнийг гэмт хэргээр сүрдүүлж авлига авах нөхцөл бий. Үүнээс гадна хүнийг хорихоос өөрөөр яллах, үр нөлөөтэй тогтолцоо бүрдүүлэх зорилго бий. Нэг удаагийн арга хэмжээ авах, электрон гав зүүлгэх, сургалтад суух үүрэг өгч, албадлага, нөлөөллийн ажил өрнүүлж хорихоос өөрөөр шийддэг. Нэгэнт нас биед хүрсэн хүнийг хүмүүжүүлнэ гэж үгүй учраас нөлөөллийн арга хэмжээг түлхүү хэрэгжүүлмээр байна. Тэгэхгүй бол одоо мэргэшсэн, гэмт хэргийн карьер өссөн хүн олшрох нь.

-Гэмт хэргийн карьер гэж юу вэ?
-Хулгайн гэмт хэрэгтэнг шоронд хорьчихвол тэр гарч ирээд дээрэм хийнэ. Дахиад шоронд хоригдоод, гарч ирээд хүн ална. Ингэж карьер ахидаг. Шоронд байгаа хоригдлуудын 47 хувь нь гэмт хэрэг үйлдээд буцаад орох болдог. Гурван жил тутам өршөөлийн хууль гарч, сулласан жилдээ гэмт хэргийн тоо өсч байна. Өөрсдөө мэр­гэш­сэн гэмт хэрэгтэн бэлд­чи­хээд, тэд­нийхээ эсрэг тэмцэж, гур­ван жил тутам давалгаанд нь цохиулдаг биш анх­наа­саа ийм гэмт хэрэгтэн бэлдэхгүй бай­хын төлөө л ажиллах ёстой. Үүний тулд тэдэнд бо­ломж олгох, нөлөөлөх ажил­лагаа, бусад хяналт, сургалт хийнэ.

-Хуулийн шинэчлэл гэх мөртөө ухрах алхам хийлээ гэх юм. Жишээ нь, гүтгэх гэдэг зүйлийг гэмт хэрэгт тооцохгүй болсон гэлээ?
-Одоо Эрүүгийн хуульд доромжлох, гүтгэх гэж гэмт хэрэг бий. Энэ нь, сэтгүүлчдийг шийтгэдэг зүйл анги бол­чих­сон нь хамгийн том асуудал. Аливаа мэдээллийн эх сур­вал­жаа сэтгүүлч нууцлах эрх­тэй. Гэтэл хэлэхгүй байсаар ял шийтгүүлдэг. Одоогийн хуульд гүтгэх гэдэг нь хэвлэл мэ­дээл­лийн хэрэгслээр до­ром­жилсон, эсвэл онц хүнд гэмт хэрэгт холбогдуулж гүтгэсэн гээд ойл­гомж­гүй, хэмжихэд бэрх заалттай. Ха­рин Гэмт хэргийн тухай хуульд хувийн мэ­дээлэлд халдах гэсэн заалт бий. Ху­вийн мэдээллийг зүй бусаар авч, хэв­лэл мэдээллээр түгээх нь гэмт хэрэг. Ми­ний, чиний нууцалдаг зүйлийг хууль бу­саар олж мэдээд түгээн дэлгэрүүлбэл уг үйл явц нь хууль зөрчсөн үйлдэл бо­лохоос гүтгэх, доромжлох гэдэг үг нь өөрөө Гэмт хэргийн тухай хуульд чу­хал биш. Яагаад гэвэл ийм зөрчлийг одоо ч Иргэний хуульд тусгасан, даган мөр­дөж байна шүү дээ. Хэрэв гүтгэлээ, до­ромжиллоо гэж үзвэл Гэмт хэргийн ту­хай хууль биш Иргэний хуулиа барих юм.

-Гэхдээ л үүнийг сул­руулах нь ийм төрлийн хэ­рэг олшрох суурь гэж үзэх үндэсгүй хэрэг үү?
-Судлаач, эрдэмтэд янз бүрийн байр суурьтай байна. Доромжлох, гүтгэх нь үгүй болчихоор ийм төрлийн зөрчил гаарч, замбараагаа алдана гэдэг. Үнэндээ хэвлэл мэдээлэл өөрөө цензуртэй, сэтгүүлчдээ хариуцлага тооцдог, эрхийг нь хасдаг ч юм уу өөрийн зохион байгуулалтад орох ёстой. Жишээ нь, манай хуульчдын холбоо шиг. Энэ ч өөрсдийн зохион байгуулалт, цаг хугацаа, жам ёсны зүйл байх. Гэхдээ сэтгүүлч ч бай, биш байлаа ч миний хувийн мэдээлэлд халдаж байгааг гэмт хэрэгт тооцно. Нөгөө талаас би эрэн сурвалжлах сэтгүүлч байлаа ч гэсэн хувь хүний орон зай руу халдахгүй байх тэр зааг, баталгаа нь эрүүгийн хууль болох учиртай. Мөн халдашгүй дархан байдал, нэр төр, алдар хүнд, бие махбод, амьд явах эрх баталгаажна. Хуулийн байгууллага хүртэл айлын гэрт зөвшөөрөлгүй нэгжлэг хийх эрхгүй болж байгаа. Орчин үед эрүүгийн хуульд хувь хүний халдашгүй эрхийг баталгаажуулахад илүү анхаарч байна. Ингэснээр баруун, зүүн, англо, саксон ч юм уу ром, германы эрх зүйн тогтолцоог сайн, муу гэдэг яриа бараг үгүй болж. Учир нь, бүгд бие биеэсээ сайн гэснийг нь хамж авдаг. Мөн бид дэлхийн гэмт хэргийн загвар хуулиас ч авч тусгасан зүйл бий. Эрүүгийн хууль Төрийн эсрэг гэмт хэргээс эхэлж байхад одоо хүний амьд явах эрхийн эсрэг гэмт хэргээр эхлэх болно.

-Хуулийн зүйл заалт давхарддаг, хариуцлагын олон янз байдгийг хэрхэн шийдсэн бэ?
-Манай улсад мөрдөж буй 520 гаруй хуулийн хагаст нь зөрчил заасан байдаг. Бүгдийг нь түүгээд зөрчлийн төрөлжсөн хууль болгосон. Урьд нь, За­хир­гааны хариуцлагын олон хууль хийхдээ Эрүү­гийн хуультай уялдаагүй бол­го­чих­сон. Тэр олон хуульд зөрч­лөө тараачихаар хаа хүрч байж зөрчил болдгийг хэн ч мэдэхгүй. Одоо бол тог­лоо­мын дүрэм маш тодорхой боллоо гэж ойлгож болно. Тэгэхээр ийм үйлдэл гэмт хэрэг юм байна, зөрчлийн ийм, ийм зүйл байдаг гэж яв, цав ойлгох хэрэгтэй. Гэмт хэрэгт ял тооцно, зөрчилд нь шийтгэл онооно. Ял, шийтгэл нийлэхээрээ эрүүгийн хариуцлагын тогтолцоо болно. Энэ утгаар нь Үндсэн хууль зөрчөөгүй гэж үзсэн. Энэ ажил өмнөх Засгийн газраас улбаатай. Гэхдээ хуулиуд нь их өөрчлөгдсөн, зарим болоогүй зүйл байсан. Иргэн, хуулийн этгээдэд нийтлэг гардаг зөрчлүүдийг шүүгээд, төрийн байгууллагаас санал аваад, зөрчил болгоод, төрөлжүүлж нэгтгэхэд багагүй хугацаа орлоо. Энэ хоёр хууль 10 жилийн судалгааны үр дүн. Манай ажлын хэсгийн хоёр жилийн үр дүн боловч гол шинэчлэлийг тодорхойлсон судлаач, мэргэжилтнүүдийн 5-6 жилийн хөдөлмөр юм. Тэгэхээр гэнэт гарч ирээд, шинээр зохиож, хуулсан зүйл байхгүй шүү. Зөрчил, гэмт хэргийн тухай хуулийг хамт боловсруулахдаа бүх хийдэл, “цоорхойг” арилгасан. Эрүүгийн хуулиас 48 зөрчлийг авч Зөрчлийн тухай хуульд нь буцааж хийсэн.

-Шат дарааллаараа өр­гөн барьсан хуулийг хэлэл­цээд явна. Гэхдээ хэрэгжүү­лэхэд шаардла­гатай бэлтгэл юу байх бол?
-Агуулга, хэмжээгээрээ Үндсэн хуулийн араас ордог том хууль нь эрүүгийн хууль, Иргэний хууль юм. Байнгын хороонд л бараг зургаан сарын турш хэлэлцэх болов уу. Хууль батлагдлаа гэхэд хорихоос өөр ял оноох бололцоо бүрдүүлэх, түлхүү ан­хаарах шаардлагатай. Дээр хэлсэн нөлөөллийн аж­лыг эрчимжүүлж, хэрэгтэн үүр­гээ сайн биелүүлбэл ялаас чөлөөлөх жишээтэй. Тий­мээс хорихоос өөр алба­даа байгуулна. Гол нь шүүгч, прокуроруудыг чадавх­жуу­лахад бүтэн жилийн сургалт хийх хэрэгтэй. Тэгэхгүй бол хуулийн үзэл санааг ойл­гож, үзэл баримтлалыг хол­би­ролгүй биелүүлэхэд хэцүү. Одоо 500 орчим шүүгч, 400 шахам прокурор бий. Мөн багаар бодоход 4000 цаг­даа гэмт хэргийн мөрөөр ажил­лаж байна . Өмгөөлөгч, хуульч ч хамрагдана. Шүү­хийн шийдвэр гүйцэтгэх тухай хуулиас ял эдлүүлдэг, нийгэмшүүлдэг зүйлийг тасалж, тусад нь батлахгүй бол шинэчлэл маань бахь байдгаараа л үлдэнэ.

-Зөрчил, гэмт хэргийн ангиллыг тодорхой бол­гохоор ял эдэлж байгаа хэ­дэн хүн суллагдах бол?
-Бид хууль боловс­руу­лах­даа хүнийг шоронгоос сул­лах зорилго тавиагүй. Харин цаашид гэмт хэрэг буурч, шоронд орох хүн цөөрөх учиртай юм. Гэхдээ энэ хууль батлагдвал хэдэн хүн шоронгоос гарах талаар судалж байна. Хорих ял сонсдог хүний тоо хамгийн багадаа 20-30 хувь багасах болов уу. Мэдээж одоо шоронд байгаа хүмүүсийн ялыг эргэн харах ажил гарах боловч тийм нүсэр ажил болохгүй гэж бодож байгаа.